Feykir - 25.11.1992, Blaðsíða 5

41/1992 FEYKIR5
í hjarta Skagastrandarkaup-
túns hefur margt verið gert hin
siðustu ár til fegrunarauka. Ný
kirkja hefur risið þar með
sterkum svip og minnir alla á
tilvist sína og þann boðskap sem
þar á að búa að baki. Rétt
sunnan við kirkjuna er svo
stjórnsýsluhúsið, mikið hús og
veglegt, enda hýsir það víst flesta
hákarla okkar litla samfélags.
Þangað synda svo sardínurnar
inn á hverjum degi annríkisins,
eftir því sem sögur herma, til að
Tunnan og „
mæta réttlæti og sanngirni
stórugganna.
Fyrir framan þessar miklu
byggingar sem hér hafa verið
nefndar, eru svo Grundarhólarnir
með allan þann aragrúa af
örnefnum sem þeim fylgir. Fyrir
norðan hólana er svo hreppur-
inn að gera upp og endurnýja
gamalt minnismerki um stríðs-
árin og dvöl breskra soldáta
hérlendis.
Ymsum línum hefur verið
hnikað til i skipulagsmálum til
þess að þetta menningarlega
tákn fyrri daga fái haldið velli.
Hér er vitanlega átt við gamla
braggann sem í daglegu tali er
oftast kallaður "tunnan”, en
hann var frá 1945 til ársins 1969
aðalsamkomuhús Skagastrandar-
kauptúns, eða þangað til
félagsheimilið Fellsborg var
tekið í gagnið. Alliráttu þá von á
því að tunnan yrði fljótlega rifin,
en svo fór þó ekki. Tunnan eða
öllu heldur hálftunnan fékk að
halda velli og nú ersvo komiðað
hún er talin falla vel inn í þá
mynd sem ráðamenn gera sér af
bæjarins besta sviði. Sumir
segjast meira að segja finna
akademískan samhljóm í útliti
kirkjunnar, stjórnsýsluhússins
og tunnunnar og mega ekki
akademíski" samhljómurinn í bænum
heyra á það minnst að slík
yfirburða samtenging sé rofin.
En þessi merkilega þróunar-
saga hins einfalda bragga frá
stríðsárunum leiðir hugann að
því að timinn snýr mörgu upp í
andstæðu sína. Bragginn var
upphaflega reistur á Blönduósi
sem sjúkraskýli fyrir það herlið
sem óboðið kom hingað til lands
og þóttist hafa miklu hlutverki
að gegna. Þá var blessuðum
Bretanum það mikið í mun að
gæta hagsmuna litla-íslands
gagnvart þáverandi Stór- Þýska-
landi. Þá stóð þessi braggi sem
táknrænn veruleiki urn tilvist
þeirra. sem rofið höfðu með
yfirgangi hlutleysi okkar og
landsréttindi.
En eftir að bragginn var
keyptur til Skagastrandar og
settur niður á Hólanesi, verður
hann samkomuhús í alhliða
merkingu þess orðs. Þeirri stöðu
heldur hann svo í fjórðung
aldar. Þarvoru kvikmyndastýn-
ingar, sviðsverk æfð og leikin,
leikfimi kennd og stunduð,
dansleikir haldnir ásamt árs-
hátíðum, þorrablótum og alls-
kyns uppákomum sem ganga
yfir í menningarsamfélögum
landsbyggðarinnar á hverju ári.
Oft var því tunnan full affólki
og það jafnvel fullu fólki, en
sjaldan leiddi það þó til
stórvandræða. Stundum kom að
vísu til handalögmála og hnefar
voru á lofti, en oftast voru
nokkur kjaftshögg látin nægja.
Hitt er öllu verra að gluggaleysi
braggans olli því að stundum fór
hitinn upp úr öllu valdi. Það
hafði nefnilega skelfileg áhrif.
Konur sem höfðu setið
timunum saman fyrir framan
spegla, til að hressa upp á útlitið
fyrir væntanlegan dansleik,
lentu oft í því að vandlega unnið
verk fór algjörlega til spillis.
Mikið svitaútstreymi gerði það
að verkum, að þær líktust einna
helst indíánum á leið til bardaga
með stríðsmálninguna í fullri
útfærslu. Það eru því margar
minningar bundnar við tunnuna
og því ef til vill skiljanlegt að
mörgum sé hlýtt til hennar.
Varðveislusjónarmið geta þó
gengið nokkuð langt og einhvers-
staðar verður að setja mörkin í
þeim efnum, en vissulega er
nokkuð gefandi fyrir að hjarta
bæjarins slái með þeim sam-
hljómi sem fyrr er getið. Það er
hinsvegar augljós galli.að menn
finna þennan samhljóm tæpas't
nema þeir séu tengdir með
sérstökum hætti inn í hugmynda-
fræðilegt orkusvið stjórnsýslu-
hússins.
Jón Sæmundur Sigurjónsson:
Velferðarríki í vörn?
Þegar þetta er ritaö eru rúm
100 ár frá því aö Bismark kom
á fyrsta almenna lífeyris-
kerfinu í veröldinni, rúm 55 ár
frá því aö íslensku alþýöu-
tryggingarnar voru lögfestar
og rúm 50 frá því aö lord
Beveridge lagði grundvöllinn
aö breska almannatrygginga-
kcrfinu, sem haföi mikil áhrif á
íslcnsku almannatrygginga-
löggjöfina 1946. Þaö er því
nokkuð um liðið, að grund-
völlurinn var lagður aö vel-
feröarríkjum nútímans.
A öldinni sem leiö höföu
atvinnuhættir breyst meö af-
gerandi hætti í Evrópu, en sú
þróun hefur veriö kcnnd viö
iónbyltinguna miklu. Á þeim
tíma átti sér staö mikil gerjun í
þjóófélagslegu og stjórmála-
legu tilliti. Iönbyltingin krafð-
ist samþjöppunar fólks, þannig
aó borgir stækkuðu og sveitir
tæmdust af fólki. Um leið
hvarf öryggiö sem fyrri sam-
býlishættir höföu veitt.
Þriggja-kynslóða-fjölskyldan,
scm var algengust til sveita,
leystist upp og kjarnafjöl-
skyldan bjó nú ein og sér. Stór-
fjölskyldan var áöur og fyrr í
senn elliheimili, bamaheimili,
sjúkrahús og skóli. Þegar hún
leystist upp sem algengasta
sambýliseining uröu stofnanir
þjóðfélagsins aö taka viö ýms-
um hlutverkum hennar til að
vel mætti vera.
Þessar þjóðfélagsbreytingar
gengu ekki átakalaust fyrir sig.
Stjórnmálahreyfingar mynd-
uðust, þar sem menn greindi á
um þaö, hvernig tekjuskipt-
ingu þjóðfélagsins væri skyn-
samlegast fyrir komiö, þannig
aó hægt væri að standa undir
þeim kröfum sem gerðar voru
til hinnar nýju þjóðfélags-
skipunar. Mismunandi róttæk
öfl deildu um réttlætiö, í
hverju það væri fólgið og hvaö
væri réttlátt þjóðfélag, og meó
tímanum eignuöust menn
félagsleg réttindi í staö stööu
sinnar innan stórfjölskyld-
unnar í hinni gömlu þjóð-
félagsskipan.
Bændaþjóðfélagið íslenska
tók nijög svipuöum breyting-
um, þótt síðar væri. Efnahags-
og stjómmálabylgjumar gengu
yfir hér á Islandi á svipaöan
hátt, nema hvað viö gátum
leyft okkur aö taka þróunina,
sem oróið hafði annars staóar,
í stærri stökkum og á styttri
tírna.
Félagsleg réttindi eru ekki
ókeypis af guöi gefin. Þau em
annars vegar til komin vegna
baráttu á stjómmála- og félags-
sviöinu og hins vegar valda
þau verulegum kostnaöi.
Stærstum hluta þjóöartekna er
víöast hvar varið til varðveislu
félagslegra réttinda.
Tryggingakerfið, heil-
brigöiskerfið og menntakerfið
eru hinir þrír homsteinar þess,
sem viö köllum velferöar-
þjóðfélagiö, þ.e.a.s. sú aðferð
sem við beitum viö fjármögn-
un þess og sú aðferð sem við
beitum viö að veita almenningi
aðgang aö þjónustu þess.
Lengi vel hefur sú regla gilt aö
kerfin cru fjármögnuö meö
sköttum og almenningur fær
þjónustuna ókeypis.
I stór-fjölskyldunni hér áður
fyrr varó cldri og yngri kyn-
slóðin að sæta því sem fjöl-
skyldan hafói úr að spila. Ekki
mátti eyöa unt efni fram, því
þá komst fjölskyldan á vonar-
völ. Kjörin voru misjöfn eftir
mismunandi efnahag fjöl-
skyldnanna. í velferðarþjóð-
félagi nútímans eiga allir aö fá
sömu þjónustu miðaó við
sömu skilyrði, þótt greitt sé
eftir efnum og ástæöum í sam-
eiginlegan sjóð. En eins og hjá
stór-fjölskyldunni görnlu stönd-
um við nú frammi fyrir því að
hin skilgreindu félagslegu rétt-
indi, sem þjóðin veitir sjálfri
sér, eru háð cfnahagslegri
afkomu þjóðarinnar sjálfrar.
Við lækkandi þjóðartekjur
eigum við um þrjár leiðir að
velja: 1. Hækka skatta á fyrir-
tækjum og á almenningi þar til
nægjanlegt fjármagn fæst til að
viðhalda öllum félagslegum
réttindum eins og áður, án halla
á ríkissjóði; 2. Hafa óbrcytta al-
menna skatta, en taka upp eóa
hækka þjónustugjöld á þeim
sem njóta þjónustunnar og
viðhalda sama þjónustumagni
og áður, án halla á ríkissjóði.
3. Vcita cinungis ákveónu
hlutfalli þjóðartekna til félags-
lcgra réttinda alla tíð, scm þýð-
ir skerðingu þcirra, þcgar þj()ðar-
tekjur lækka og komast þannig
hjá halla á ríkissjóði.
Þetta eru lciðir hreinna
ákvarðana við lækkandi þjóðar-
tekjur. Fjórða lcióin er auðvitað
til. Hér cr blanda af öllu: 1.
einhver hækkun skatta, 2.
nokkur hækkun þjónustu-
gjalda, 3. valin skerðing félags-
legra réttinda, 4. minni halli á
ríkissjóði. Þetta er hin vand-
rataða milda leið, því þama eru
oftast margir kokkar að elda
sömu súpuna og hætta á að
misst verði sjónar á mark-
miðinu, sem er að standast
vörð um velferðarríkið.
Enginn vill borga hærri
skatta, aðrir eiga að gera það.
Enginn vill greiða hærri gjöld
fyrir þá þjónustu, sem hann
þarf á að halda. Það verður að
gerast annars staðar. Allir
hrópa og kalla, ef þjónusta er
skert á þeirra sviði. Það verður
að gerast annars staðar. Halli á
ríkissjóði er nokkuð sem stjóm-
málamenn eiga að fást við, en
kemur almenningi ekki við.
Allir vilja standa vörð um vel-
ferðarríkið. Þetta er færeyska
leiðin.
Vítin cru auðvitað til að
varast þau. Á tímum efnahags-
legra þrenginga veróur vel-
ferðarkerfið að halda. Almcnn-
ingur verður að geta treyst á að
mikilvægustu stoðir þcss bresti
ckki. Til að svo rncgi verða
felst vörnin í skynsamlcgu
mati á því, hvað lcggja má til
hliðar. Kosturinn við efnahags-
legar þrcngingar er sá, að þá
neyðast mcnn til að hugsa
hlutina upp á nýtt og Icita
hagkvæmari lciða. Vörnin
verður því velfcrðinni til góða.