Hjúkrun: tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 15.05.1990, Síða 28

Dr. med. Þorkell Tóhannesson prófessor:
GEÐÞÓTTAVERKANIR
Geðþóttaverkanir má skilgreina
bæði í víðari og þrengri merkingu. I
þrengri merkingu eru geðþótta-
verkanir í megindráttum áhrif eða
hrif lyfja eða annarra efna í líkama
manna, sem vitað er, að þau hafa
ekki í vel skipulögðum tilraunum
eða tilteknar verkanir, sem þeim
eru eignaðar í minni skömmtum en
vitað er að til þarf.
Geðþóttaverkanir geta ýmist
breytt lyfhrifum (aukið/minnkað)
eða beinlínis innleitt þau og ýmist
verið sjúklingum til góðs eða
miska. Óvirkt efni, sem veldur eða
innleiðir lyfhrif, nefnist lyfleysa
(þ.e.a.s. leysir úr læðingi lyfhrif í
líkama manna sem lyf væri). Lyf-
leysur eru nauðsynlegar í saman-
burðartilraunum með lyf, ekki síst
þegar bera skal saman ný lyf og
gömul, til þess að greina á milli
hinna eiginlegu lyfhrifa og geð-
þóttaverkana af völdum lyfjanna.
Geðþóttaverkanir eru bundnar
við miðtaugakerfið. bær líkjast
áunnum, skilyrtum viðbrögðum og
má að öllum líkindum fínna stað í
miðtaugakerfínu hliðstætt við aðr-
ar verkanir lyfja og efna, sem tengj-
ast því líffærakerfí. Geðþóttaverk-
unum má beita við lækningar í tak-
mörkuðum mæli, en þær eru oft
tilviljunarkenndar og duttlunga-
fullar og ráðast einkum af þeim,
sem lækningarnar fremur (læknum
eða öðrum).
Hugtakið placebo (l.pers. eint. í
framtíð af latnesku sögninni
placere og merkir „sem mér mun
þóknast eða geðjast“) er í víðustu
merkingu látið tákna hvern þann
gjörning, sem ætlað er að hafa áhrif
á líkamsstarfsemi, til lækninga eða
annars, án þess að vitað eða sannað
sé, að gjörningurinn geti í sjálfu sér
valdið þeim hrifum í líkamanum,
sem að er stefnt (hugtakið placebo
er hér skilgreint svipað, en þó víð-
Dr. med. Porkell Jóhannesson prófessor.
ara, en Shapiro (1964) gerði). Hug-
takið felur í sér meðverkun eða
samverkun eða jafnvel andverkun
þess, er verður fyrir gjörningnum,
við þann er honum beitir og er mjög
háð fyrirbærunum „setting“ (um-
hverfi o.fl.) og „set“ (væntan, eftir-
vænting), sbr. Þorkel Jóhannesson
(1984), svo og fyrirframmótuðum
hugmyndum þess, er fyrir verður.
Meðverkun eða samverkun eða
andverkun, ef svo ber við, er end-
anlega mótuð af geðþótta hans eða
þóknun. Slíkar geðþóttaverkanir
eða placebo-verkanir (á ensku
placebo actions eða reactions) eru
því án efa ákvarðaðar af hug manna
eða vilja og líkjast í reynd áunnum,
skilyrtum viðbrögðum í tilraunun-
um með bæði menn og dýr. (Kaada
1989).
Gott dæmi um placebo í víðustu
merkingu eru bænir, handaálagn-
ing o.fl. notað til þess að draga úr
sársauka eða öðrum sjúkdómsein-
kennum. Skylt fyrirbæri er enn
fremur skírsla (á ensku ordeal).
Skírsla merkir eiginlega hreinsun,
en er í reynd próf eða þolraun
vegna einhvers gjörnings, sem sá,
sem gjörninginn fremur, ætlar
þeim, er hann þolir eða gengst und-
ir, ýmist að standast eða standast
ekki.
I þrengri merkingu er placebo
einkum látið tákna lyf (virk efni),
dróga eða önnur efni, sem ætlað er
að hafa hrif í líkama manna og vitað
er, að þau hafa ekki í vel skipulögð-
um tilraunum, eða sem ætlað er að
hafa tiltekna verkun í minna magni
eða skömmtum en vitað er að til
þarf. Hugtakið placebo hefur verið
notað í læknisfræði í þessari eða
svipaðri merkingu frá því á 18. öld.
Geðþóttaverkanir eru ekki alltaf
með jákvæðu formerki, þ.e.a.s.
þær bæta ekki alltaf ástand eða líð-
an sjúklings. I ýmsum tilvikum geta
óvirk efni, sem sjúklingar telja, að
séu virk, valdið þeim óþægindum,
er líkjast hjáverkunum eftir lyf.
Beecher lýsti þessu fyrirbæri nokk-
uð ítarlega árið 1955. Nokkrum ár-
um síðar stakk Kennedy (1961) upp
á því að kalla neikvæðar geðþótta-
verkanir, sem sjúklingum væri til
miska eða í óhag, nocebo-verkanir.
Nocebo er hliðstætt við placebo
dregið af latnesku sögninni nocere
og merkir „sem mér mun verða til
tjóns eða miska“. Kaada (1989) hélt
því fram að skilja ætti vel á milli
jákvæðra geðþóttaverkana og nei-
kvæðra, enda þótt fyrirbærin séu
eftir sem áður mjög hliðstæð. Ættu
aðeins hinar fyrrnefndu geðþótta-
verkanir að nefnast placebo-verk-
anir, en hinar síðarnefndu nocebo-
verkanir. Enda þótt vel megi fallast
á þessa röksemdafærslu, þykir rétt-
ara að ræða einu nafni um geð-
þóttaverkanir, en geta einungis um
jákvæðar geðþóttaverkanir (=
placebo-verkanir) eða neikvæðar
28 HJÚKRUN Vk—66. árgangur