Hjúkrun: tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 15.05.1990, Síða 29

geðþóttaverkanir (= nocebo-verk-
anir), ef beinlínis þykir þurfa að
greina á milli þessara tvenns konar
geðþóttaverkana.
Geðþóttaverkanir af völdum
lyfja eða annarra efna má skipta í
Óvirk efni, sem notuð eru í til-
raunum við hlutlægt mat á lyfjum
og gætu engu að síður valdið lyf-
hrifum í sumum einstaklingum
(sbr. á eftir), má kalla lyfleysu
(þ.e.a.s. leysa úr læðingi lyfhrif í
líkama manna sem lyf væru).
Um breytt lyfhrif
Segja má með allmiklum sann-
indum, að allt fram á þessa öld hafi
læknar einkum haft ráð á ýmist lít-
ilvirkum eða mjög ósérhæfðum
lyfjum. Sú spurning hlýtur því að
vakna, hvernig læknar gátu öldum
saman staðið undir nafni, notið
virðingar ekki minni en nú og verið
sóttir? Svar við þessari spurningu
er auðvitað ekki einfalt. Hluti af
svarinu er þó án efa sá, að læknar
beittu persónu sinni í víðtækum
maeli til þess að efla þau lyflirif, sem
til lyfjanna mátti rekja. Með þessu
voru þeir að virkja geðþótta sjúkl-
'nganna þeim til framdráttar.
Enn í dag skiptir samband milli
læknis og sjúklings miklu fyrir
árangur meðferðar og sennilega
stundum meginmáli. Læknir, sem
erjákvæður, opinn ogbjartsýnn, en
Þó jafnframt þrautseigur og úr-
fæðagóður, kemst að líkindum
lengra og heppnast betur en hinum,
sem er neikvæður, lokaður, svart-
sýnn og úrræðalítill, enda þótt báð-
ir beiti sömu eða sams konar lyfjum
eða sömu iækningaaðferðum (sjá
um þetta m.a. Benson og Mc Callie
1979). í ljósi þessa er því fyllilega
réttmætt að virkja geðþótta sjúkl-
inga þeim til framdráttar og viður-
kenna geðþóttaverkanir sem hluta
af verkun lyfja við lækningar.
Ef fallist er á þetta sjónarmið, er
ekki ólíklegt, að spurt sé, hvort
ekki mætti virkja sjúklinga í þeim
mæli, að lyfjagjöf yrði óþörf og öll
fræði um lyf mættu fara út í veður
og vind. Við munum ekki svara
þessari spurningu beint, en rekja
þess í stað eftirfarandi atriði:
Full samstaða er um, að geð-
þóttaverkanir séu í ríkum mæli
ákvarðaðar af persónu læknis, svo
sem áður ræðir, og aðstæðum
hverju sinni. Geðþóttaverkanir eru
því, eins og nafnið bendir til, ærið
breytilegar, misjafnar og ekki alltaf
fyrirsegjanlegar. Shapiro (1964)
orðar jjetta svo: „Reactions to
placebos are generally not uni-
form, constant or predictable.“ Sá
möguleiki er þó fyrir hendi, að geð-
þóttaverkanir séu stöðugri, örugg-
ari og áreiðanlegri í sumum sjúkl-
ingum en öðrum. Slíkir sjúklingar
hafa verið nefndir „place-
boreactorar“. Á síðari árum hafa
menn samt í vaxandi mæli hallast
að því, að engir slíkir „placebo-
reactorar“ séu í raun og veru til
(Pöldinger 1976, Zelvelder 1979).
Eftir stendur þá nauðsyn þess að
greina á milli, hver hlutur persónu
læknis (eða ef til vill hjúkrunar-
fræðings eða annarra) er í verkun-
um lyfja, sem hann ávísar sjúkling-
um sínum, og hver sé hlutur þeirra
lyfhrifa, sem rekja má til lyfjanna
sjálfra. Ekki er þetta síst nauðsyn-
legt, þegar læknir vélar um og ávís-
ar nýjum lyfjum, sem hann hefur
mikla trú á. Ljung (1984) lýsir þessu
atriði vel með eftirfarandi orðum:
„Om lákaren byter ut en medicin
mot en ny, som han hoppas mer
paa, överförs áven en placebo-
effekt till den nya medicinen. Detta
kan medföra att det nya medlet
verkar báttre utan att den farmako-
logiska effekten behöver vara
större“. - Sjá einnig Lasagna hér á
eftir.
Sú aðferð, sem mest er notuð til
þess að greina á milli geðþóttaverk-
ana samfara töku lyfja annars vegar
og verkunar lyfja, er rekja má til
sjálfra lyfhrifanna hins vegar, er
oftast nefnd „double blind test“ á
ensku. Á íslensku mætti nefna
þetta tvfloka tilraun.2'
í slíkri tilraun er ævinlega notuð
einhver lyfleysa, sem á að vera sem
líkust lyfinu, sem prófa á að útliti,
bragði og öðrum merkjanlegum
ytri eigindum. Um lyfleysu ræðir
nánar á eftir, en hér verður tilfærð-
ur kafli um eðli tvíloka tilraunar
eins og Lasagna lýsti árið 1955. La-
sagna var einn af forgangsmönnum
um þróun skipulegra klínísk-lyfja-
fræðilegra tilrauna og lýsing hans er
enn í fullu gildi.
„C. THE „DOUBLE
BIND “ TEST.
„The third major principle is di-
rected to the elimination of „errors
of assessment“: It is commonly re-
1) Hann orðaði þetta svo: „Recent studies
have shown furthermore that there are no
specific „placeho-personalities“ but rather
the response to placebo varies accordiitg to
the conditions of investgation and the
environment. “
2) Einloka tilraun „single blind test" myndi
verða tilraun þar, sem einungis annar
aðilinn (þiggjandinn eða þolandinn) er
„blinduren ekki hinn aðilinn ( veitandinn
eða fremjandinn).
E Breytt lyfhrif
Meiri verkun og/eða minni hjá-
verkanir en búast má við.
— Minni verkun og/ eða meiri hjá-
verkanir en búast má við.
II. Innleidd lyfhrif
Verkun af völdum óvirks efnis
(t.d. laktósa)
Verkun af völdum undirmáls-
skammta lyfs („smáskammtalækn-
ingar“)
Önnur verkun af völdum lyfs en
lyfhrif segja til (t.d. ýmis lækninga-
máttur ætlaður askorbínsýru í risa-
skömmtum).
HJÚKRUN 2/»—66. árgangur 29