Hjúkrun: tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 15.05.1990, Blaðsíða 32

Hildigunnur Friðjónsdóttir hjúkrunarfræðingur:
Líkamsklukkan — hvað
er það?
Hér á Islandi þekkjum við best þrískipt vakta-
kerfi, þar sem skiptast á morgun-, kvöld- og nœt-
urvaktir og er hver vakt átta klst. Við höfum aðlag-
að okkur að þessu kerfi, en ýmis önnur vaktakerfi
eru þekkt. Tólf tíma vaktakerfi hafa verið reynd
víða erlendis sem og hér á íslandi, sérstaklega um
helgar. Pað hefur leitt til þess að starfsfólkið fœr
helgarfríoftar en ella. Tíu tíma vaktakerfi eru einn-
ig þekkt og hafa verið notuð hér á dagdeildum og
reynst vel. Þar sem starfsemi er allan sólarhringinn
geta tíu tíma vaktir valdið erfiðleikum, vegna skör-
unartímans.
Viö, sem höfum unnið eða vinnum vaktavinnu, vit-
um hversu erfitt líkamlega, andlega og félagslega það
er að vinna á breytilegum tímum sólarhringsins. Sér-
staklega á þetta við um þá sem taka allar vaktir.
í þessari grein ætla ég að gera grein fyrir því hvað
líkamsklukkan er, hvernig við finnum fyrir okkar eigin
líkamsklukku og hvaða áhrif vaktavinnan hefur á lík-
amsklukkuna.
HVAÐ ER LÍKAMSKLUKKAN?
I stuttu máli má segja að líkamsklukkan sé meðfædd-
ur tímamælir í mönnum, sem stjórnar sveiflum milli
virkni og hvíldar.
Við sjáum ákveðnar sveiflur í okkur sjálfum og í
umhverfi okkar. Augljósar sveiflur í umhverfinu eru
t.d. skipti milli dags og nætur, milli flóðs og fjöru og
árstíðaskiptin. Ef við lítum á mannslíkamann þá eiga
sér stað ákveðnar sveiflur, sem við veitum e.t.v. ekki
athygli þar sem þær tilheyra okkar daglega lífi. Aug-
ljósar sveiflur er tíðahringur kvenna, sem stjórnast af
hormónum. Aðrar sveiflur, sem við tökum ekki eins
eftir, eru breytingar á framleiðslu ýmissa annarra hor-
móna, breytingar á líkamshita og breytingar á því
hvernig við bregðumst við áreiti, allt eftir því hvaða
tími sólarhringsins er.
Adrenalín er dæmi um hormón sem líkaminn fram-
leiðir minna af yfir nóttina heldur en að degi til. Adr-
enalín er því í lágmarki í líkamanum seinni part nætur
og áhrif þess sjáum við hjá astmasjúklingum, sem oft
eru slæmir af astma síðla nætur. Við, sem höfum unnið
á næturvöktum, könnunst við kuldatilfinningu um
miðbik nætur. Einnig eru margir sem finna fyrir því að
eftirtekt og afköst minnka á næturvöktum. Þeir, sem
ekki vinna á næturvöktum, þekkja e.t.v. einnig þessa
kuldatilfinningu á kvöldin þegar þeir eru þreyttir eftir
erfiðan dag, en þannig segir líkaminn okkur nú að
kominn sé tími til að hvílast. Þá má nefna að við erum
næmari á bragð og heyrum betur á kvöldin, heldur en
að deginum (4) bls. 571. Á þessu má sjá að þessar
sveiflur geta tekið mismunandi langan tíma og eru
annað hvort líffræðilegar sveiflur (biological) eða
dagssveiflur (circadian).
SAMSPIL MILLI FRAMMISTÖÐU OG
LÍKAMSHITANS
Mynd 1 sýnir sólarhringshitakúrfu manns, sem vinn-
ur að deginum, en sefur yfir nóttina (2) bls. 584. Við
sjáum að líkamshitinn lækkar þegar líða tekur á kvöld-
ið og við förum að búa okkur undir hvíld og svefn.
Líkamshitinn fer síðan aftur að stíga þegar líða tekur
að morgni og líkaminn fer að búa sig undir að vakna.
Líkamshitinn nær síðan hámarki sínu um miðjan dag,
Mynd 1. dœmi um hitakúrfu hjá manneskju, sem vinnur á daginn en
sefur á nœturnar.
en það er yfirleitt sá tími dagsins þegar okkur líður best
og hæfni okkar og afköst eru mest. Það verður að hafa í
huga að við erum ekki öll eins, því er þessi hitakúrfa til
viðmiðunar. Við könnumst flest við að eiga einhvern
„uppáhaldstíma sólarhringsins“. Það er einmitt sá tími
þegar okkur líður best.
Það má tala um tvenns konar einstaklinga, „morg-
unhana“ annars vegar og „nátthrafna“ hins vegar.
„Morgunhanarnir“ vilja vakna snemma og eru strax
tilbúnir til að takast á við verkefni dagsins. Þessir ein-
staklingar vilja síðan fara snemma að sofa. „Nátthrafn-
arnir“ vilja helst sofa fram að hádegi og eru e.t.v. ekki
komnir „í gang“ fyrr en seinni part dagsins og finnst
32 HJÚKRUN 2Ao—66. árgangur