Norðurslóð - 14.12.1982, Blaðsíða 7

Séra Magnús Einarsson prestur á Tjörn
Nokkrir fróðleiksmolar í samantekt Björns Þórleifssonar
Margir Svarfdælingar hafa
heyrt sögur og sagnir, sem enn
ganga manna á milli, af séra
Magnúsi Einarssyni, sem kennd-
ur var við Tjörn í Svarfaðardal.
Hann fæddist árið 1734 og ólst
upp á Möðrufelli í Eyjafirði.
Fimmtán ára gamall fór hann til
Þórarins Jónssonar sýslumanns
á Grund og gerðist skrifari hjá
honum. Nokkrum árurn síðar
fór hann að tilhlutan sýslu-
manns í Hólaskóla og lauk
þaðan námi, en dvaldist eftir
það enn um hríð hjá sýslu-
manni. Árið 1769 varð hann
pestur að Tjörn og þjónaði þar
til dauðadags, en hann lést árið
1794.
Magnús efnaðist lítt i embætti
sínu, en sagt var að sóknar-
börn hans hafi unnað honum
hugástum og leitað mjög eftir
ráðum hans. Leysti hann
vandræði manna jafnan eftir
föngum. Honum var þannig
lýst, að hann hafi verið meðal-
maður á hæð og samsvarað sér
vel, fölur í andliti með dökk-
jarpt hár, hægur og stillilegur í
framkomu, glaður og þægilegur
í viðmóti, en þó alvarlegur á
svip, einarður vel og höfðing-
djarfur, heldur seinn til máls, en
orðheppinn mjög. Séra Magnús
var álitinn gáfumaður og vel að
sér, ágætur ræðumaður og and-
ríkur, sérstaklega í kveðskap.
Ræður flutti hann jafnan blaða-
laust, en mun hafa skrifað þær
flestar fyrst. Hann átti jafnan
góða hesta og var góður reið-
maður, en var sagður vínhneigð-
ur, einkum er hann var á ferða-
lögum. Trúlyndur var hann og
brá aldrei tryggð við vini sína.
Eitt það sem einkenndi gáfur
séra Magnúsar var, að hann var
forspár. Hneigður var hann
fyrir dulspeki og vera má, að
það hafi valdið því að hann var
talinn göldróttur. Þeir sem
þekktu hann best, sögðu aftur á
móti, að slíkt hefði aldrei getað
samræmst hinni miklu trú hans
og innilegu guðrækni. Enginn
bar þó á móti því, að hann hefði
vitað margt með undarlegum
hætti, sem enginn hefði getað
sagt honum. Þá kváðust vinir
hans ekki þora að neita því, að
hann væri kraftaskáld.
Margt af kveðskap séra
Magnúsar hefur varðveist hér
og þar í handritum, svo og
sagnir af honum.
Kveðskapur séra
Magnúsar
Þegar Magnús var hjá Þór-
arni sýslumanni á Grund, var
það einhverju sinni, að sýslu-
maður reið til alþingis og var
Magnús með í för. Voru þeir
samferða Sveini lögmanni Sölva
syni frá Munkaþverá, en þeir
Magnús áttu jafnan í orðaglett-
um. Þegar þeir komu af alþingi
riðu þeir unt Kaldadal. Þar lentu
þeir í vondu veðri og mikilli
rigningu og voru vegir slæmir.
Þá kvað Sveinn:
Öfugi gröfugt er nú hér
orðið um stað að ríða,
Magnús, þarna þér ei ber,
þorðu orð að smíða.
Magnús kvað þá:
Harðir garðar hlaðast að
hlíðar víða á stöllum,
skarðast jarðir, skarði er það,
skriður ríða úr fjöllum.
Magnús heyrði að Sveinn lög-
maður hefði lesið Njálu og þá
kveðið þessa visu:
Allar vammir œfandi,
öllum var til skaða,
hátt mun góla í horngrýti
Hallgerður bölvaða.
Þá kvað Magnús og lét berast
til Sveins:
Ekki er vist að svoddan sé.
samt þó Itéldi vitur mann,
að Itafi lent í Helvíti
/7 Hðarendah úsf'reyjan.
Enginn hafi það eftir mér,
ekki heldur /ofa ég vtf,
máski hún hafi séð að sér
og síðan fengið eilíft lif.
Björn Þórleifsson
Sigríður kona Þórarins sýslu-
manns var skapstór og heldur
nísk. Elduðu þau oft grátt silfur
saman, hún og Magnús. Eitt
sinn þurfti Magnús að fara að
heiman og spurði um skó sína,
en þeir fundust ekki. Þjónusta
hans sagði húsfreyju frá, en hún
taldi líklegast að Magnús hefði
étið skóna. Magnús kvað þá:
Húsmóðirin það heilla sprund
hungrinu mun svoforða,
að skóna þar á góðu Grund
gerist ei þörf að borða.
Magnúsi þótti matarillt á
Grund og eru nokkrar vísur til
eftir hann um atlætið þar.
Eitthvert sinn var sagt, að hefði
verið borin á borð nokkur
tóm eggjaskurn. Þá kvað
hann:
Hún Sigríður hefur sett það með
svona til uppfyllingar.
Kœnni hef ég ei konu séð
við krása framreiðingar.
Maður nokkur fór að núa séra
Magnúsi um nasir, að hann
drykki meira vín en við hæfi
væri, og heyrðu fleiri til. Þá kvað
prestur:
Um brennivín þú bregður mér,
blíðu jók það tregðu mér,
slíkt til lasts ei legðu mér,
í leyni bið ég, segðu mér það heldur.
Eitt sinn var mikill skortur á
vínföngum. Þá kvað séra
Magnús:
Þykir mér nú stinga í slúf
og stœkkar hryggðar bollinn.
vín ci fœst að vökva úf
svo virða hlaupi í kollinn,
- eigi það sjálfur skollinn.
I miklu vetrarfrosti í Urða-
kirkju kvað séra Magnús:
Kuldinn gerir bláan bjór
á bókaþór við morgunslór,
kraftur er s/jór, en fjörið fór,
frjósa skór í Urða-kór.
Eftir messuna kvað hann:
/ manna sýn það mér á hrín
megnið dvin og harkan fín.
eyðist pín, því auðarlín
Elín mín gaf brennivín.
Brennivínspelinn
Þar sem Magnús var bæði
sagður fjölkunnugur og drykk-
felldur, er ekki undarlegt að
sögur hafi myndast um útvegun
hans á vínföngum. Fyrir utan
Urðir var eitt sinn lítið kot, sem
hét Gróugerði. 1 túnstæðinu þar
er stór steinn og í honum hola.
Sagt var að Magnús hafi jafnan
skilið eftir vasapela sinn í
holunni er hann messaði á
Urðum, en pelinn væri fullur er
hann vitjaði hans á sama stað á
heimleið. Héldu menn góðgerð-
irnar vera komnar frá álfum.
Framsýni Magnúsar
Eitt vor, þegar farið var að
vinna á túnum, kom séra
Magnús við á Bakka á leið sinni
fram í Svarfaðardal. Fólk var
allt úti á túni við vinnu og börn
nokkur hjá. Um leið og prestur
reið hjá, kastaði hann kveðju á
fólkið og sagði um leið: ,Gáið
að börnunum, áin er nærri“.
Hann átti síðan stutt samtal við
fólkið um leið og hann kvaddi
sagði hann aftur: „Gáið að
börnunum, áin er nærri.“ Að
fáeinum dögum liðnum drukkn-
aði eitt barnanna í ánni.
Magnús prestur
slævir draug
Áður en séra Magnús kom að
Tjörn, var hann prestur á
Upsum og þar áður í Stærra-
Árskógi. Meðan hann var í
Árskógi fór einn sóknarmaður
til og vakti upp draug í kirkju-
garðinum. Vildi þá svo illa til að
hann vakti upp móður 'sína.
Varð maðurinn mjög óttasleg-
inn og vildi koma henni niður
aftur, en fékk ekki við ráðið.
Magnús prestur lá vakandi í
rúmi sínu, gat ekki sofið. Hann
klæddist og fór út og sá þá hvað
um var að vera. Gat hann
hjálpað manninum að koma
draugnum niður aftur, en samt
fylgdi kerlingin manninum eftir
þetta og þóttu fylgjur hans
rammar. Einhverju sinni var
þessi maður á ferð með séra
Magnúsi inni í Möðruvalla-
klausturssókn. Hafði þá besta
kýrin á bæ einum þar nýlega
drepist í fjósinu af aðsókn. Þá
kvað séra Magnús:
Ef þú dve/ur eina stund
örgust myrkra hrœða,
ég ríf þig sundur rétt sem hund
með römmu afli kvæða.
Eftir þetta þótti draga mjög
úr ásóknum kerlingar.
Tjarnarkots-Gunna
I tíð Magnúsar á Tjörn var í
Tjarnarkoti kerling ein er Guð-
rún hét. Hún var einræn í skapi.
Var hún sem heimagangur á
Tjörn og þáði oft greiða hjá
presti og konu hans, einkum þó
á jólum. Guðrún lést skömmu
fyrir jól einn vetur í mikilli ótíð.
Þegar hún var jarðsett, var
dimmviðri og hríð. Þótti bera á
reimleika eftir kerlinguna og
þóttust menn sjá svip hennar,
bæði á Tjörn og í Tjarnarkoti.
Á jólanóttina heyrðu menn á
Tjörn, að högg mikil voru rekin
ofan í baðstofuþekjuna og eins
yfir göngunum. Synir prests
fóru út að forvitnast um, hverju
þetta sætti, en sáu ekkert.
Prestur svaf uppi á baðstofu-
lofti og varð fyrir einhverri
aðsókn kerlingar, þvi hann hvað
þessar vísur:
Hrœddu mig ekki Gunna góð, með
geði ófínu;
liggðu kyrr í leiði þínu,
loftinu komdu ei nœrri mínu.
Heilla Gunna, hafðu á þér Itegðan
betri.
Láttu mig njóta í svörtu setri,
að ég söng yfir þér á hríðarvetri.
Eftir þetta varð enginn var við
Guðrúnu.
Fjölskylda séra
Magnúsar
Séra Magnús var tvíkvæntur.
Fyrri kona hans var Soffía
Björnsdóttir f. 1744 á Vindheim-
um á Þelamörk, dóttir séra
Björns Schevings prests á Eyja-
dalsá. Magnús og Solfía áttu
saman 8 börn en tvö þeirra dóu
ung. Þau sem komust til full-
orðinsára voru: Björn f. 1764,
bóndi á Jarðbrú, Gísli f. 1765,
prestur á Tjörn, Sigríður f. 1771,
bjó á Þorsteinsstöðum, Magnús
f. 1778, bóndi í Miðhúsum í
Eyjafirði, Einar f. 1781, bóndi á
Steindyrum, Þorsteinn f. 1782,
bóndi á Hreiðarsstöðum. Seinni
kona séra Magnúsar var Guð-
rún Höskuldsdóttir f. 1751 á
Karlsá, dóttir Höskulds Jóns-
sonar. Sambúð þeirra Magnús-
ar entist aðeins 3 ár. Þau áttu
eina dóttur, Guðrúnu f. 1793 en
hún giftist Guðmundi Jónssyni
bónda á Ingvörum.
Lokaorð
Eins og getið var um í upp-
hafi, var séra Magnús vel látinn
og sagt var að sóknarbörn hans
hafi unnað honum hugástum.
Þegar Magnús lést 29. nóv. 1794
urðu margir til að trega hann.
Þegar séra Jón Þorláksson á
Bægisá frétti lát Magnúsar kvað
hann:
Nú grœtur mikinn') mög
Minerva2) táragjörn;
nú kætist Móriaf) mjög,
mörg sem á dárabörn; -
nú er skarð fyrir skildi -
nú er Svanurinn nár á Tjörn.
1) Magnús á latínu þýðir mikill
2) Vísdómsgyðjan
3) Heimskugyðjan
Heimildir:
Gríma hin nýja, þriðja bindi.
Reykjavík 1964.
DVÖL 1. árgangur 1934, 1-3
hefti.
Svarfdælingar eftir Stefán
Aðalsteinsson, seinna b. Iðunn
Reykjavík 1978.
FORMANNAVÍSUR
Eftirfarandi „Formannavísur" bað Kristján heitinn á Klængs-
hóli fyrir til Norðurslóðar skömmu áður en hann andaðist. Þetta
er afrit skrifað með hinni fögru rithönd Björns hcitins Jónsson-
ar, sem síðast bjó í Tjarnar-Garðshorni.
Vísurnar eru sagðar eftir Jón Jónsson á Þverá og eru sýni-
lega gerðar mjög nærri aldamótunum síðustu.
En hver var þessi Jón Jónsson á Þverá? Gestur í Bakkagerði
álítur að þetta sé, enginn annar en sjálfur Jón Sælar, sem var
reyndar sonur Ragnheiðar Björnsdóttur húsfreyju á Þverá niður
(og Jóns Jónssonar bónda í Sælu). Er einhver svo fróður að geta
staðfest þetta eða afsannað?
Um kveðskapinn er það að segja að hann er nú ekki upp á
marga fiska. En þá ber þess að gæta að höfundar svona vísna-
bálka höfðu varla annað í huga en að koma nafni og heimili
manna til skila. Allt annað var aukaatriði. Og þrátt fyrir allt
felst í þessu dálítil heimild um sjósóknina í Svarfaðardal um
12.
aldamótin.
1. Itinn gœtinn geðs um frón
gildttr vætir bándjón.
Hnísutröðum heppinn á
Hreiðarsstöðum Guðjón frá.
2. Þó Kári reiður semji són 13.
samt frá Hreiðarsstöðum Jón
öldu-skeiða lœtur-ljón
um lýsuheiði frí við tjón.
3. Frá felli Tungu fram setur
flæðalunginn óhrœddur.
Soffónías sels um rann
sýnir frían dugnað hann.
4. Hann Júlíus áraörn
ýtirfrí á selatjörn.
Sverðaþráðinn sókndjarfi
Syðra-frá er Garðshorni.
Ritstj.
Þóftukarfa þreklegur
Þorsteinn arfi Jón lipur
birtingstraðir beitir á
Böggvisstaðasandi frá.
Eyddur skaða allröskur
áranaðinn fram drífur
brims um hlaðið bráðlipur
Böggvisstaða Gunnlaugur.
Kaðalmáfinn keyrir snar
hva/s um b áar strendurnar
Upsum fr. hann Þorsteinn þar
með þegaa knáa tíðum var.
15. Frá Efstakoti einatt Björn
öldugota ú hnísutjörn
mikið sno ur snýr með vörn
þótt snö' ) sé oti ránarbörn.
14.
5. Armar oft út renndi 16.
Ytra-þar frá- Garðshorni
um brautir karfa kappsamur
Kristjáns arfi Hallgrímur.
6. Sigfús Brekku sagður frá 17.
sildarbekkinn langt út á
stýrir þekkur mastramá,
megnið ekki bilar þá.
7. Lœtur slaga áraörn 18.
ekki ragur þarfrá Tjörn.
Sels um hlaðið Sigurður
sómamaður hugdjarfur.
8. Hug með snörum hraðvirk 19.
hringabörinn góðlyndur 111
á flóðið knörinn fram setur
frá Ingvörum Hjörleifur.
9. Seggjum hjá vel siðugur 20.
sels á bláa grund drífur
hlunnamáfinn höndugur
Holti frá hann Sigurður.
Þó Kári ónota semji són
og syngi ránardœtur
flóðagota um fliðrulón
frá Miðkoti snýr hann Jón.
Rangahéra um rostungsfrón
renna gerir Sigurjón
út frá búðum Brekku þar
þá brjóta á súðttm öldurnar.
Hart um bláta hnísutjörn
Holti frá hann Daníel Björn
stýrir dável áraörn,
óttast sá ei ránarbörn.
Aflastjái alvanur
öldumáfinn fram setur
hvals um /á er kappsamur
Karlsá frá hánn Gunnlaugur.
Hátt þó tóni hræsvelgur
á hnísulónið fram setur
kaðlaljónið knálegur
Karlsár Jón vel laghentur.
10. Holti frá oft Kristinn kann 21. Hátt þó lesi hrönnin blá
Kári á þó blási hann hlunnablesa lætur gá
láta gá um geddurann geymirfés um geddulá
góðan ráar léttfetann. Guðjón nesi-Sauða-frá.
11. Lét Guðmundur áraörn
oft á skunda selatjörn
funa naðurs Freyrinn hér
frá Hrafnsstaðakoti er.
22. Frá HUð út rennur hraðvirkur
hrottaspennir sókndjarfur
þóftur karfa um þorskafrón
Þórðar arfi lipur Jón.
NORÐURSLÓÐ - 7