Norðurslóð - 13.12.1983, Síða 17

Þórður hökulangur og niðjar hans
f fótspor feðranna í Móðuharðinduninn
„Þú ert komin íbeinan karllegg
af Þóröi hökulanga sem bjó út á
Upsaströnd. “
I.
Þetta voru orð pabba fyrir
löngu síðan. Ég hafði ekki
áhuga á ættfeðrum mínum í þá
daga, en minnist þessara orða
vegna þess að ég sagði að ekki
hefði verið gott að þurfa að bera
ættarnafnið hökulangur. Við
veltum þessu ögn fyrir okkur til
gamans, sem varð til þess að ég
vissi að þessi ættfaðir var til.
Svo komu bækurnar ,,Svarf-
dælingar" út. Ég er komin með
seinna heftið í hendurnar, og
finn Þórð fljótt. Sauðaneskot er
bærinn sem hann bjó á. Fátækur
bóndi og uppnefndur, forvitni-
legt. Oftar og oftar fletti ég
bókunum, í leit að einhverju um
Þórð, og nú er svo komið að
mér er farið að þykja vænt um
Þórð karlinn og hans íjölskyldu,
og sé fyrir mér þá baráttu, sem
hefur verið háð þarna uppi á
björgunum á útkjálka Eyja-
fjarðar.
Og nú ætla ég að reyna að
gera því skil, sem ég hef orðið
vísari um Þórð og fjölskyldu
hans, og kannske fylgja niðjum
hans eitthvað í áttina til
nútímans.
Ættarforeldrarnir Þórður
og Ingibjörg
Þórður var fæddur 1719, bónda-
sonur frá Svíra í Hörgárdal.
Hann barst ungur út í Svarfað-
ardal og vistaði sig á Hamri.
Hann felldi hug til heima-
sætunnar þar, Ingibjargar
dóttur Erlends bónda og konu
hans Sigríðar. Þau gengu í
hjónaband um 1745 og reistu bú
1750 á parti af Hamri. Þá er Jón
sonur þeirra fæddur. Þau búa í
eitt ár á Hamri, í Efstakoti 5 ár
og Sauðaneslcoti eftir það til
1791. Þórður bjó jafnan smátt,
en var talinn bjargálna, hann
var talinn ráðvandur og frómur.
Ingibjörg var fædd 1719, sama
ár og maður hennar. „Hún var
góðsöm kona“. Ekki er annað
sagt um þá konu. Mjög hefur
sorfið að Sauðaneskots-
fjölskyldunni í Móðuharðind-
unum, því svo er tekið til orða:
„þó hélt hann lífí í 5 ám 1784 og
árið eftir hefur hann eignast kú
og eina á til viðbótar. Þá hafði
hann 6 manns í heimili og
bjargaðist það af‘. En Salný
dóttir hans deyr 1784, en ekki er
mér Ijóst, hvort hún hefur verið
farin að heiman.
Sauðaneskot var hjáleiga frá
Sauðanesi og heyrði undir
Hólastól til 1802. Sauðanes-
kotsbóndi hafði skipsrúm á
Sauðanesbátnum og landskuld
borgaðist í fiski, en Þórður
virðist ekki hafa átt bát. Sauða-
nes þótti allgóð útvegsjörð, stutt
á miðin, en þó „lending háska-
lega grýtt og heimræði aðeins
um hásumarið og þó ekki að
jafnaði. „Leigukúgildi voru tvö
og áttu að ljúkast í smjöri. En
hvernig fór þegar engin var
kýrin? 1788 var verslunarskuld
Þórðar 10 ríkisdalir.
Ingibjörg húsfreyja lést 1790
og Þórður lét af búskap árið
eftir. Þá hafði honum tekist að
greiða upp verslunarskuldina.
Síðustu 10 ár Þórðar í kotinu
bjó á Sauðanesi Jón Vigfússon,
mikill sjósóknari. Um þann Jón
var kveðið:
. . .Miklum afla nær./Hann
um steinbítshæðir/heppni marga
fær . . .
Má því ætla að Þórður hafi
haft sæmilegt sjófang, og jafnvel
að það hafi bjargað honum yfir
hörmungar Móðuharðindanna.
Þórður dvaldi í ellinni hjá
syni sínum, Jóni á Hillum á
Arsskógsströnd. Hann var á lífi
1802, en er horfinn úr skrám
1806.
Næsta kynslóð
(Jón og Guðleif)
Þórður og Ingibjörg áttu 8
börn, þaraf komust4til fullorð-
insára, en einungis eitt þeirra,
Jón, eignaðist afkomendur.
Hann var kvæntur og fluttur til
Ólafsfjarðar fyrir harðindin
miklu. Kona hans var Guðleif
Ásmundsdóttir frá Þverá í
Svarfaðardal. Þau virðast hafa
byrjað búskap í Hrafnsstaða-
koti, þótt Jóns sé ekki getið sem
ábúanda þar í „Svarfdælingum“.
Þau hjónin Jón og Guðleif
misstu allt kvikfé sitt í harð-
indunum og fluttu næstum alls-
laus frá Hreppsendaá í Ólafs-
firði inn á Upsaströnd, virðast
vera þar jarðnæðislaus eitt eða
tvö ár, fara síðan að búa í Efsta-
koti og eru þar í 4 ár, en bjuggu
síðan iengst af á Hillum. Höfðu
þá búið á alls 7 jörðum.
Þegar þau komu úr Ólafs-
firðinum áttu þau einn dreng-
snáða, 10 ára gamlan, Þórð að
nafni. Sá strákur hefur líklega
verið skapmikill og röskur, en
lítill að vexti. Jón var annars
mikill sjósóknari og reri á skipi
Upsaprests. Sýnist mér því
liggja beint við að segja að hann
hafi farið að róa hjá prestinum,
þegar hann kom allslaus frá
Hreppsendaá, og bjargast
þannig, og kannske drengurinn
hafi líka fengið starf hjá prest-
inum sr. Gunnari Hallgríms-
syni. Síðan fá þausvojarðnæði í
Efstakoti. Um Jón var kveðið:
Þórðarson ei þrýtur/ þor né
orkudáð./Hans þá fleyið flýtur/
fram á síldarláð.
Jón varð bjargálna maður,
þegar árferði gerðist aftur sæmi-
legt, þótti vænn maður og
skilvís. „Guðleif var prúð kona
og góðlynd, ei svo dauf andlega,
þó ekki margfróð", er um hana
sagt. Hún dó 1812 og upp úrþví
bregður Jón búi og ereftir þaðá
vegum barna sinna, síðast hjá
dóttur sinni Helgu í Ytra-Hoíti
og manni hennar, Jóni Jónssyni,
sem þar bjuggu góðu búi.
Jón og Guðleif áttu 3 börn,
sem komust til fullorðinsára,
Þórð, Helgu og Margréti. Þau
misstu nokkur börn í bernsku
og ólu upp einn fósturson, og
Jón átti eitt barn utan hjóna-
bands, sem líklega dó í bernsku.
Þó að Jón og Guðleif byggju
utan sveitar mestan part síns
búskapar, þá ílengdust börn
hans öll hér.
Enn ný kynslóð
(Þórður og Sigríður)
Elsta barn ofangreindra hjóna,
Þórður, réðst vinnumaður að
Hnjúki. Hann kvæntist Sigríði
dóttur Guðmundar Ingimundar-
sonar bónda þar. Hún var ekki
hjónabandsbarn, en ólst upp hjá
föður sínum eftir að hún varð
frumvaxta.
Þau tóku við /2 jörðinni
þegar Guðmundur missti kon-
una og bjuggu þannig í 3 ár, en
þegar hann lést tóku þau við
öllu búinu.
Þórður komst fljótt í góðar
álnir og varð í hópi mestu efna-
bænda í Eyjafirði. Hann var
góður búmaður, duglegur og
áhugasamur svo af bar, en ei svo
mikið að sér til munnsins.
Þórður lést skyndilega 49 ára
að aldri. Það var á túnaslætti,
að hann fann til krankleika,
lagðist fyrir, en reis íljótt úr
rekkju sinni og sagði þessi orð,
sem hafa geymst á vörum niðja
hans: „Ekki dugar þessi skratti,
ekki gengur á Hnjúksvöll með
þessu“. Gekk síðan út íslægjuna
og hneig niður örendur. Það
varð síðan máltæki, að ekki
gengi á Hnjúksvöll, efslæpstvar
frá verki eða illa unnið.
Ég fékk þá hugmynd um
Þórð, þegar ég var stelpa, að
hann hafi verið skapmikill og
bráður. Kannske vegna þess að
ég man ef ég reiddist eitthvað
skyndilega og skap mitt fór úr
skorðum, að sagt var við mig,
„Hljóp nú gamli Þórður í þig?“.
Þegar Þórður lést, átti hann
skuldlaust eftir uppgjör, a.m.k.
Skriðukot og Ytra-Hvarf,
ábúðarjörðina Hnjúk eignuðust
niðjar hans síðar.
4. kynslóð
Elsti sonur Þórðar bónda á
Hnjúki var Jón eldri bóndi á
Hnjúki, hann varð í röð efna-
mestu bænda í dalnum, eignað-
ist Skriðukot og hluta af Ytra-
Hvarfi og Dæii, og niðjar hans
síðar allt Dæli og búa þar nú í 5.
lið frá Þórði.
Annar sonur Þórðará Hnjúki
var Jón yngri. Hann var fyrsti
bóndi á Þverá í Skíðadal, svo
Skeiði, en lengst og síðast á
Ytra-Hvarfi. Hann var góður
búhöldur en varla eins efnaður
og bróðir hans, hann eignaðist
hluta af Ytra-Hvarfi og niðjar
hans síðar alla jörðina, og búa
þar nú í 5. lið frá Þórði eldra á
Hnjúki. Jón yngri var langafi
minn, faðir föðurafa míns
Jóhanns bónda á Ytra-Hvarfi.
Þriðji sonur Þórðar var Páll
bóndi á Ytra-Hvarfi, hann flutti
þaðan vestur yfir Tröllaskaga,
var síðast bóndi á Syðri Brekk-
um i Blönduhlíð. Hann varð
einn af helstu auðmönnum í því
byggðarlagi.
Sigríður ekkja á Hnjúki bjó
þar áfram eftir lát bónda síns, en
hafði síðan makaskifti við Jón
eldri son sinn og flutti í Hjalta-
staði en aftur í Hnjúk og varð
bústýra Jóns þegar hann var
milli kvenna. Seinna hóf hún
búskap á Ytra-Hvarfi. Hún var í
góðum efnum.
Það orð fór af, að Hnjúks-
menn væru geðríkir, kannske
um of, jafnvel hafi hrikkt í
stoðum heimilanna, en þó
drengskaparmenn í aðra rönd-
ina. En augljóst sýnist mér, að
eldri Þórður á Hnjúki, drengur-
inn sem flutti með foreldrum
sínum í Móðurharðindunum
1784, frá Hreppsendaá í Ólafs-
firði inn á Upsaströnd, vildi
ekki vera fátækur, hristi af sér
fátæktina og lagði grundvöll að
efnahagslegri velgengni sona
sinna og afkomenda. Niðjar
Þórðar búa enn á jörðunum
Ytra-Hvarfi, Dæli, Hnjúki og
víðar um sveitina.
Sonur Jóns (eldra) Þórðar-
sonar var m.a. Þórður bóndi
Hnjúki faðir m.a. Rögnvaldar í
Dæli og Ingibjargar á Hofi.
Rögnvaldur var faðir m.a.
þeirra Kristins á Hnjúki og
Gunnars í Dæli. Þeirra synir
búa nú á þessumjörðum, Snorri
á Hnjúki og Óskar í Dæli.
Sonur Jóns (yngra) Þórðar-
sonar var á hinn bóginn faðir
m.a. Jóhanns á Ytra-Hvarfi
föður Tryggva föður Ólafs
föður Jóhanns, sem nú býr á
Hvarfi.
Útúrdúr frá beina
karlleggnum
Af öðrum börnum Jóns Þórðar-
sonar hökulangs hef ég áður
nefnt Helgu í Ytra-Holti, sem
ekki átti neina afkomendur.
Þriðja barnið var hinsvegar
Margrét. Hún átti Jón Þorkels-
son bónda í Göngustaðakoti.
Hann var vel gefinn og mikils-
virtur maður, gegndi opinberum
störfum, var prýðilega ritfær og
eru til eftir hann ritgerðir í
handriti á Landsbókasafninu.
„Margrét var hæglát kona,
vel læs og sæmilega að sér.“ Þau
hjón áttu 8 börn, sem komust
upp, en 2 dóu nýfædd. En hvað
er nú þetta? Æ, hver ansvítinn,
Jón átti þá 3 börn með öðrum
konum, og mér sýnist að hann
hafi ekki glatað virðingu sinni
þrátt fyrir það. Gerði það
kannske ekkert til? En hvernig
þótti Margréti, varla getur
henni hafa verið sama, var hún
kannske ekkert lík bróður
sínum að skapgerð. Hæglát
kona, er sagt. Varð hún kannske
að vera hæglát. Gat hún
kannske ekki leyft sér að berja í
borðið og láta hrikta í stoðum
eins og bróðir hennar á Hnjúki
hefur getað gert?
Allir synir Jóns og Margrétar
urðu bændur og dæturnar gift-
ust bændum og er af þessu fólki
miklir ættbogar hér um slóðir
og dreifðir um allt land.
Heil öld og brot
af 2 öðrum
Barnabörn Þórðar hökulangs í
Sauðaneskoti urðu sem sagt 11
þ.e. börn Þórðar á Hnjúki og
Margrétar í Göngustaðakoti.
Æfí þeirra spannaði meira en
heila öld. Sá elsti þeirra Jón
eldri á Hnjúki er sá eini þeirra,
sem fæddist fyrir aldamótin
1800 (f. 1797). Yngst er hins-
vegar Kristín dóttir Margrétar,
fædd 1835, húsfreyja á Hóli
fram, kona Björns Björnssonar
bónda þar og sægarps.
Tvö af þessum ættlið lifðu
aldamótin 1900, þ.e. Margrét,
d. 1905 og Kristín sem dó árið
1906.
Hér læt ég staðar numið í leit
minni að Þórði hökulang, langa-
langa-langa-langafa mínum í
Sauðaneskoti og niðjum hans,
og ég hef áttað mig á því, að það
er hægt að fletta upp í Svarfdæl-
ingum og finna allt þetta fólk,
því allt er það bændafólk, og
ílest a.m.k. staldrar það við hér
innan sveitar.
II.
200 ár frá
Móðuharðindunum
Þegar ég var að velta vöngum
yfír Þórði hökulang og þeim
feðgum varð mér allt í einu Ijóst
að tvær aldir nákvæmlega eru á
þessu ári fráupptökum Skaftár-
elda, sem orsökuðu hallærið
mikla, sem kennt er við
„móðuna" af eldsumbrotunum.
Og þarna hitti ég fyrir 3 ættliði
forfeðra minna, þ.e. Þórð, Jón
og aftur Þórð, sem allir lifðu af
hörmungarnar og skiluðu ætt-
inni áfram til okkar daga.
En hvað um aðra forfeður
mína? Ég ætla að fletta betur
þeirri ágætu bók Svarfdælingum.
Aðrir ættfeður mínir
og Móðuharðindin
I fyrra kom út bók Eiðs
Guðmundssonar á Þúfnavöll-
um, sem bar nafnið Mann-
fellirinn mikli. Það kom fram í
þessari bók að í nágranna-
hrepp okkar Skriðuhreppi lést
þriðjungur íbúanna á árunum
1784 og 85 aðallega af hungri og
harðrétti, sem orsakaðist af
öskufallinu frá Skaftáreldum,
sem hófust árið 1783.
í sambandi við þessar hroða-
legu upplýsingar komu fram
hugleiðingar í þessu blaði,
hvernig harðindin hefðu leikið
fólk hér í sveit og stungið upp á
að einhver gerði könnun á því
hvort Svarfdælingar hefðu
goldið sama afhroð og Hörg-
dælir.
Þetta varð mér m.a. tilefni til
að hnýsast ofurlítið í örlög
minna eigin ættmenna á þessum
árum eins og hægt er að gera
það með því að lesa sig aftur á
bak í ritinu Svarfdælingar.
Það sem hér fer á eftir er hluti
af þeim fróðleik, sem mér
áskotnaðist við þess háttar
,,stúderingar“.
Þórey Björnsdóttir prests í
St-Árskógi, húsfreyja á Hrísum,
missti Halldór bónda sinn
harðindaárið 1784. Hún bjó
áfram með börnum þeirra 6 og
Jóni syni sínum um tvítugt, sem
hún hafði átt fyrir hjónaband
með Þórði vinnumanni í
St-Árskógi. Þórey missti
megnið af kvikfé sínu í harðind-
Framhald á bls. 20
NORÐURSLÓÐ - 17