Norðurslóð - 28.01.1992, Síða 5

NORÐURSLÓÐ —5
Horft til baka um hálfa öld
II. hluti
í síðasta tölublaði, jólablaði
Norðurslóðar, sagði ég frá til-
drögum þess, að ég sigldi til
Bretlands í miðri heimsstyrjöld-
inni, nánar tiltekið í miðjum
nóvember 1941. Þá voru liðin
rúmlega tvö ár mikilla hörin-
unga í Evrópu og eftir voru hér
um bil þrjú og hálft ár enn meiri
hörmunga, ef mögulegt væri.
Þangað var komið sögunni, að
ég er stiginn á skoska grund 15.
nóvember 1941 í smábænum Met-
hill út með Forthfirði og bíð lestar-
innar til Edinborgar ásamt ferðafé-
lögum mínum, heildsala úr
Reykjavík og unguni lautinant úr
breska setuliðinu á Islandi.
Nema hvað. Þama er maður
kominn til framandi lands, mér
liggur við að segja eins og illa
gerður hlutur. Lestin kom og við
tókum okkur fari til fyrirheitnu
borgarinnar. Þegar þangað kom
var skollið á myrkur. Við stigum út
úr lestinni í yfirbyggðri og upp-
lýstri jámbrautarstöðinni í miðri
Edinborg og paufuðumst upp á
Prinsastræti. Þar var þá nánast
svartamyrkur og maður byrjaði
strax að rekast á lítt sýnilega staura
og vegfarendur.
Morguninn eftir skrönglaðist ég
í sporvagni niður í Leith þar sem
var skrifstofa Sambandsins, SÍS,
undir stjóm Sigursteins nokkurs
Magnússonar, gamals Akureyr-
ings. Hann var líka íslenskur kon-
súll í Skotlandi. Seinna um daginn
tókst honum að úvega mér her-
bergi í prívathúsi ekki ýkja langt
frá þeim stað þar sem hann sjálfur
bjó í eigin húsi með konu og fjór-
um bömum.
Eg iná til með að geta þess, að
ca. tveimur vikum síðar sat ég einn
í herbergi mínu og var að reyna að
lesa eitthvað í fögunum. Líklega
var þetta á fullveldisdegi vorum,l.
desember. þá er drepið á dyr, hús-
móðirin kom inn og sagði, að ein-
hver drengur væri úti og spyrði eft-
ir mér. Eg var öldungis hissa og
gekk til útidyra. Þar var þá piltur-
inn, ca. 10-12 ára, heilsar og segir
á íslensku með enskuhreim: „Eg er
Bússi sonur Sigursteins. Hann
pabbi minn spyr hvort þú viljir
koma heim og borða kvöldverð
með okkur“.
Og hvað er svo merkilegt við
þetta? spyrja menn. Jú, það merki-
ega er, að þarna var kominn Bússi,
öðru nafni Magnús Magnússon,
sem nú er einna víðfrægastur allra
íslendinga.
Nám og starf
Nú var það alls ekki ætlun mín,
þegar ég fór á flot með þessa frá-
sagnarþætti, að fjölyrða um marg-
háttaða reynslu mína í Bretlandi
stríðsáranna. Það verður að bíða
ævisögunnar. Samkvæmt því
sleppi ég að greina frá náminu í
„Norð-austurskoska landbúnaðar-
skólanum í Edinborg“, eins og
hann heitir fullu nafni, og er deild í
Edinborgarháskóla.
Eg vil þó segja það strax, að ég
fékk fjótt að kenna á því, að nám
mitt í máladeild M.A. var síður en
svo heppilegur undirbúningur und-
ir landbúnaðamám, sáralítil
kennsla í stærðfræði og tengdum
fögum, eðlis- og efnafræði, sem
stór hluti allra náttúruvísinda
grundvallast á. Hinsvegar var ágæt
enskukennsla Sigurðar L. Pálsson-
ar í M.A. auðvitað mikils virði og
verður aldrei ofþökkuð. En verst
og þungbærast varð mér þó sú
óheppni að missa 3-4 vikur framan
af fyrstu önn. Það var beinlínis
óbætanlegt tjón og olli mér
ómældum erfiðleikum, útlendum
manni, iila undirbúnum innan um
skoskenska námshesta.
En ég ætla að segja það strax,
og láta svo útrætt um það mál, að
þrátt fyrir allt og allt komst ég
klakklaust í gegnum öll sker og
boða háskólanámsins á tilsettum
tíma, ekki segi ég harmkvælalaust
fyrri tvö árin, en skammlaust um
það yfir lauk og prófið tók ég með
a.m.k. þokkalegum vitnisburði í
júní 1945 eins og til stóð allan tím-
ann.
A þessum þremur árum hafði
mikið vatn til sjávar runnið í mörg-
um skilningi. Ekki var ég ofhlað-
inn peningum þessi árin. Þó var ég
„á styrk“ eins og kallað var. Þetta
var að sjálfsögðu fyrir daga náms-
íslenskir stúdentar í Edinborg vorið 1944, f.v.: Hjörtur Eldjárn Þórarinsson,
Friðrik Þorvaldsson, Björn Th. Björnsson og Ottó Jónsson.
lánakerfisins, sem betur fer, liggur
mér við að segja. Hinsvegar veitti
Alþingi dálitla námsstyrki á sér-
stökum lið fjárlaga, ætlaða stúd-
entum við nám erlendis. Af þeirri
fúlgu fékk ég 150 sterlingspund á
ári í þrjú ár. Þá var gengið öll árin
1 pund : 26,22 krónur. Það gerir kr.
3.933,00 á ári. Til viðbótar fékk ég
700 krónu styrk á ári frá Búnaðar-
félagi Islands.
Þetta eru smáar tölur, sýnist
manni. Þó ber þess að geta, að
bæði krónan og pundið voru marg-
falt meira virði í mat og drykk og
öðrum nauðþurftum heldur en nú.
Nóg að starfa
Annað var mér líka hagstætt og
hjálpaði mikið upp á fjárhagssak-
irnar. Það var alltaf hægt að fá
vinnu í fríum. Og fríin vöru löng
og notadrjúg: Mánuður um jól,
mánuður um páska og þrír mánuð-
ir yfir sumarið. Eg kynntist mörg-
um hliðum þjóðlífsins.
Eg vann á stóru sauðbúi rétt
utan við borgarmörkin, tvisvar
meira að segja. Eg vann á stóru
kúabúi, sem rekið var fyrir sjúkra-
hús í borginni, þar lærði ég að
mjólka kýr með mjaltavélum. Ég
vann í sex vikur á stórbýli þar sem
ræktað var bæði heiti og kartöflur.
Ég vann í stórri bjórgerð í miðri
borginni, þar fékk maður hluta
launanna greiddan í bjór. Ég vann
á næturvakt sem burðarmaður á
járnbrautarstöð, við að flytja vörur
milli lesta. Ég vann við skógar-
högg í smáskógi við sjóinn langt út
með firði. Og að síðustu vann ég
margar vikur við flugvallargerð
langt norður í landi, við Peterhead
(Péturshöfða) vel fyrir norðan
Aberdeen.
Vel sloppið fjárhagslega
Kaup var sæmilegt, fannst mér, og
nýttist vel, því maður hafði ekki
mikinn tíma til að eyða peningum
og á sunnudögum voru allir
skemmtistaðir lokaðir nema kirkj-
umar eins og Skotar sögðu. Af-
leiðingin af öllu þessu var sú, að ég
kom heim að lokinni styrjöldinni,
að vísu með öllu eignalaus maður,
en jafnframt skuldlaus og það er
meira en margur getur sagt, sem nú
kemur heim frá námi með dráps-
klyfjar skulda á herðum sér. Ég
hlýt að bæta við hér, að ég gat auð-
vitað alltaf snúið mér til foreldra
minna um fjárstyrk, og gerði það
reyndar í smáum stíl þó, af því ég
þurfti þess ekki nauðsynlega með.
Styrjaldarár
Oft hef ég verið að því spurður,
hvort ég hafi ekki orðið eitthvað
var við styrjöldina á þessum árum.
I annan stað hafa menn gjaman
spurt um ástandið í landinu. „Var
ekki ósköp lítið til að éta, varstu
ekki oft svangur"? hef ég verið
spurður 1000 sinnum. Svarið við
því síðara er Nei, ég var aldrei
svangur í þeim skilningi, að ég
þyrfti að ganga til sængur með
svangan maga. Aldrei.
Auðvitað vom matarbirgðir af
skomum skammti, enda stranglega
skammtaðar. Það var svo um kjöt
og fisk, mjólkurvörur og alla mat-
arfitu og líklega eitthvað fleira auk
sælgætis, sem var afar naumlega
skorið og mátti það líka mín
vegna. Maður afhenti bara matar-
miðana húsmóðurinni, sem maður
bjó hjá og fékk oftast morgunte og
kvöldmat, og hún gerði svo sína
verslun hjá kaupmanninum og dró
í búið það sem fékkst í það og það
skiptið. Þetta voru góðar konur,
allar, sem ég kynntist, og létu út-
lendinginn hafa allt það besta, sem
þær gátu kríað út. Og ég verð að
segja það, að þó að ég hafi alla ævi
búið við úrvalsfæði þá hefur mér
víst aldrei þótt matur betri en á
þessunt 4 árum, sem ég bjó í Bret-
landi, þrátt fyrir allan kafbátahem-
að, hömlur og skömmtun. Og víst
er það, að aldrei hef ég verið
heilsuhraustari um mína daga, því
aldrei varð mér misdægurt einn
einasta dag.
Heimur í herklæðum
Svarið við hinni spurningunni
verður lengra, enda átti það upp-
haflega að vera megininntak þess-
ara minningabrota.
Auðvitað voru merki stríðsins,
sem staðið hafði í full tvö ár, al-
staðar sjáanleg. Ekki í rústum
sprengdra borga, því að undan-
teknum skipakvíunum við Clyde-
fljótið í Glasgow höfðu skoskar
borgir ekki orðið fyrir alvarlegum
loftárásum.
Ég hef þegar nefnt tvennt, sem
minnti mann starx á stríðið:
myrkvun landsins og matvæla-
skömmtun. (Reyndar líka fata-
skömmtun.) Fyrsta daginn í Edin-
borg fór ég á aðallögreglustöðina
og gaf mig fram við útlendingaeft-
irlitið. Þar fékk ég sérstakan passa
og strengileg fyrirmæli um að
koma til eftirlits vikulega. Jafn-
framt fékk ég „borgaralega“ gas-
grímu, sem ég átti aldrei að skiljast
við, hvorki nótt né dag! (Með
þessa ómerkilegu grímu kom ég
heim að stríði loknu og löngu
seinna sáu böm mín um að leysa
hana upp í frumparta sína, blikk-
skran og gúmmíblöðkur og eitt-
hvað af gashreinsisalla í síunni).
Og svo voru það allir einkenn-
isbúningamir: Grænklæddir her-
menn af ýmsum gráðum úr land-
herjunum, bláklæddir menn úr
lofther hans hátignar og dökk-
klæddir menn úr flotanum. Þar á
ofan liðsveitir kvenna úr öllum
þessuni þjónustugreinum klæddar
samsvarandi úníformum. Og ekki
voru það allt heimamenn: Kanada-
menn, Bandaríkjamenn, Hollend-
ingar, Pólverjar og nánast að segja
allra þjóða kvikindi, hver í sínum
sérstaka einkennisbúningi.
Ég gat þess í 1. þætti, að stríðið
var að færast á nýtt og víðara svið
um það leyti, sem ég kom til Bret-
lands. Þegar ég hafði verið unt
þrjár vikur í Edinborg, kominn 7.
desember 1941, varð mér eitt sinn
gengið út á götu. Heyrði ég þá
hróp og köll blaðsölufólks og varð
var við ys og þys manna kringum
blaðsöluborð á götuhomi. Nú var
eitthvað óvenjulegt á seyði. Ég
smokraði mér nær og las á frétta-
töfluna, sem reis upp við húsvegg.
Og sjá! JAPANIR HAFA GERT
LOFTÁRÁS Á PEARL HAR-
BOUR !!! Allir skildu umsvifa-
laust hvað þetta þýddi, Japan og
Bandaríkin voru komin í hildar-
leikinn, Japanir með, Bandaríkja-
menn móti Hitler og Mússulíni,
þ.e. öxlinum Berlín/Róm eins og
þeir nefndu sig. Nú gat allt skeð.
Nú fer ég ekki lengra út þessa
sálma, allir vita hvað næst gerðist.
Það var m. a. rifjað upp á 50 ára af-
mæli þessara atburða núna fyrir
jólin. Áðeins skal það sagt til frek-
ari upprifjunar, að næstu vikur og
mánuði gerðist fátt, sem mætti
verða til uppörvunar Bandamönn-
um svonefndu, heldur þvert á móti,
ósigur á ósigur ofan á öllum víg-
stöðvum: á Kyrrahafi, í Rússlandi
og í Afríku, alstaðar.
Að taka á móti hr. Hitler
Það kom mér á óvart, þegar ég
kom í fyrsta tíma í landbúnaðar-
skólanum seint í nóvember, að
meirihluti strákanna var í herbún-
ingi. Ég hélt fyrst, að ég væri að
villast. Svo var þó ekki, heldur
voru þetta allt tilvonandi bekkjar-
systkin mín, en strákamir voru
flestir, jafnframt náminu, við her-
æfingar í sérstakri liðsveit, sem átti
að gera þá reiðubúna og færa til
herþjónustu, ef nauðsyn kallaði að.
Þjálfun þeirra fór aðallega fram
um helgar og síðan í skólafríunum.
Einhverju sinni, þegar liðið var
langt á vetur, stakk einhver í
bekknum upp á því, að ég gengi í
liðsveitina, bauðst til að kanna
málið ef ég vildi. Ég var mikill
óvinur hr. Hitlers og hefði fúslega
viljað gera ýmislegt óþægilegt ef
það mætti verða honum og hans
liði til nokkurs ógagns. Auk þess
kitlaði það dálítið hégómagimd
mína og nýjungagirni að taka þátt í
herþjónustu, vera meira en hlut-
laus áhorfandi að hildarleiknum,
sem nálega allir af minni kynslóð
voru þátttakendur í á einn eða ann-
an hátt, nauðugir viljugir.
Ég fékk samt þau skilaboð, að
umsókn mín yrði að fara til her-
málaráðuneytis í London og það
gæti tekið marga mánuði að fá
svar. Mér var ráðlagt að sækja
heldur um inngöngu í Heimavam-
arliðið, Home guard, sem stofnað
hafði verið 1940 þegar útitið var
hvað svartast fyrir Breta. Þetta
gerði ég og var strax tekinn í liðið.
Það voru nokkrir fleiri nýliðar
teknir inn jafnt mér og við urðum
hluti af litlum herflokki, platoon
mun þessi hereining hafa kallast,
og hafði bækistöð í hverfinu. þar
sem ég bjó. Fyrst af öll var okkur
úthlutað vopnum og klæðum:
Grænum vaðmálsstakk og buxum,
frakka, húfu, skóm, Remington
riffli með byssusting, stálhjálmi og
gasgrímu. Svo hóst þjálfunin.
Heilu tímana vorum við látnir æfa
þessa skringilegu vopnameðferð:
Axla, fella, hvíla, axla á ný, snúast
um 90 gráður, til baka, snúast um
180 gráður, til baka, fella, hvíla.
Og svo allt upp á nýtt, aftur og aft-
ur.
Kennslan fór fram undir stjóm
liðþjálfa, korpóralar voru þeir kall-
aðir. Okkar aðalþjálvari var korp-
óral Strachan, lágvaxinn, þrekinn,
miðaldra karl, sem hafði barist í al-
vöru í fyrra stríði. Það gat maður
séð af regnbogalitum borða á
brjósti hans.
Síðan tók við vopnakennslan:
Taka sundur byssuna, hreinsa,
smyrja, setja saman, taka mið,
skjóta á kyrrstætt mark, skjóta á
mark á hreyfingu. (Venjulega
pappa-Hitler) o. sv. frv.
Þetta voru inniæfingar allt sam-
an. Síðan hófst útivinnan.
Flokkur okkar, undir stjóm
lautinants, var hluti af miklu stærri
hersveit, batallion, um 3000
manna liði, sem að sínu leyti var
hluti af fuílu herfylki, (division)
venjulega um 18.000 manns,
stjómað af generáli eða majór-
generáli. Þama em fleiri gráður og
millistig, sem ég hirði ekki um að
telja upp, enda farinn að þynnast í
fræðunum, sem ég kunni þó einu-
sinni upp á mína tíu fingur. En ís-
lensk orð yfir þessar hergráður all-
ar eru hreinlega ekki til, og má víst
einu gilda.
Okkar herdeild, annaðhvort
batallion eða sjálf divisionin, átti
æfingarsvæði í hæðadrögum í út-
jaðri borgarinnar. Þangað var lið-
inu stefnt flesta sunnudaga til
virkilegra skotæfinga og orustuæf-
inga.
Við vorum að búa okkur undir
að taka á viðeigandi hátt á móti
hermönnum Hitlers, ef hann eftir
allt saman skyldi gera alvöru úr
hótun sinni að senda Bretum inn-
rásarlið t. d. af sjó út með firði eða
fallhlífarlið ofan úr loftinu langt
inni í landi.
Áframhald verður í næsta blaði.
HEÞ.