Norðurslóð - 26.06.2002, Blaðsíða 4

4 - Norðurslóð
Vallaklerkar og hugleið-
ingar þeim tengdar
Júlíus Kristjánsson skrifar - seinni hluti
s
Aöðrum tug tuttugustu
aldarinnar gekk berkla-
faraldur yfir Dalvíkina,
þar sem mörg ungmenni fengu
berkla og voru mörg þeirra send
suður á Vífilsstaði. Sum komu
aftur en önnur áttu ekki aftur-
kvæmt. Tómas Baldvinsson
veiktist ungur af berklum eins
og flest hans systkini og móðir.
Hann var sendur suður á Vífils-
staði og þar dvaldi hann með
hléum árum saman. Snemma bar
á óvenjulegri söngrödd hjá hon-
um; fögur tenórrödd og há. Þannig
voru þeir einnig bræður hans,
Pétur Friðrik, fæddur 1909, og Óli
Sigurbjörn sem var fæddur 1915.
Jafnframt söngnum hjá Pétri,
sem hann iðkaði fram á gamals
aldur, þá var hann leikari af
guðsnáð. Hann lék á Dalvík og
einnig mikið á Siglufirði, þar
sem hann bjó mestan hluta ævi
sinnar og andaðist þar.
Óli bjó í Reykjavik um ára-
raðir og andaðist þar. Hann var
einnig hár og bjartur tenór og
hef ég eftir Vilhelm Sveinbjörns-
syni, sem bjó á Dalvík f næsta
nágrenni við þá bræður, að dag-
lega hittust þeir Óli og Vilhelm,
tóku lagið, ýmist úti undir hús-
vegg eða inni og sungu þekktar
söngperlur, en Vilhelm var einn-
ig kunnur fyrir fagra og háa
rödd. Hann var einsöngvari með
kórum hér á Dalvík.
Ég hitti eitt sinn eldri konu,
Sigurveigu að nafni, suður í
Hafnarfirði á Hrafnistu árið
1995. Við tókum tal saman, og
leiddi það í ljós að hún þekkti
Dalvíking, sem hún hafði kynnst
þegar bæði voru á ungum aldri.
Hún sagði mér að 1991 hefði
komið út hjá Forlaginu bókin,
Minningar Sigurveigar Guð-
mundsdóttur, kennara í Hafnar-
firði, undir heitinu Þegar sálin
fer á kreik skrifuð af Ingibjörgu
Sólrúnu Gísladóttur. Þetta eru
minningar konu sem ung fékk
berkla og varð að fara á Vífils-
staði oftar en einu sinni. Þetta er
fróðleg og jafnframt sorgleg
saga um þau mörgu ungmenni,
sem smituðust af þessum hvíta-
dauða, en sum sluppu undan
honum en önnur urðu honum að
lJ
Tómas Baldvinsson. Hann lést
um aldur fram úr berklum.
bráð. Sigurveig segir vel frá og
dregur lítið undan um sjúkling-
ana á Vífilsstöðum á þessum ár-
um. Mig langar að vitna í frá-
sagnir Sigurveigar um þann tíma
sem hún og Tómas Baldvinsson
voru samsjúklingar. En þar segir
Sigurveig frá komu sinni í annað
skiptið á Vífilstaði:
„Á einum stað segir Halldór
Kiljan eitthvað á þessa leið að
fyrsta ástin sé hin eina sanna ást
og öll önnur ást endurspeglun af
henni. Þetta eru sannmæli.
Eitt sumarkvöld með aftan-
roða, lognkyrrð á vatni og ástar-
stjörnunni í austri læddumst við
til sætis í dagstofunni til að hlusta
á Gunnar Sigurgeirsson (frá Ak-
ureyri, son Sigurgeirs söngkenn-
ara) spila Tunglskinssónötuna.
Við vorum mörg og því hrein til-
viljun hvar við gátum sest í þétt-
setinni stofunni. Við hlustuðum
hljóð. En Tunglskinssónatan er
nokkuð löng og þar kom að
augun fóru að reika í ýmsar áttir.
Mér var litið hugsunarlaust
fram fyrir mig og mætti þá blá-
um stórum augum í fölu andliti.
Yfir enninu reis þykkur makki
af ljósu hrokknu hári. Þetta var
ungur piltur, rúmlega tvítugur.
Hann hafði legið rúmfastur und-
anfarið í langan tíma. Reyndar
var það hann, sem söng svo vel,
fyrsta kvöldið mitt á hælinu.
Gunnar lauk leik sínum og
leit í kringum sig. Ungi maður-
inn með hrokkna hárið stóð upp
hvatlega, gekk til Gunnars og
sagði eitthvað við hann. Gunnar
kinkaði kolli og ungi maðurinn
byrjaði að syngja við undirleik
Gunnars Sigurgeirssonar. Hann
söng ýmis lög Sigvalda Kalda-
lóns, sem þá voru ný af nálinni,
og þau sönghæfu dægurlög sem
Gunnar vildi spila.
Og þegar Tómas Baldvinsson
söng O Sole mio við danskan
texta sem Gunnar hafði kennt
honum var mér allri lokið. Að
lifa annað eins og þennan dýrð-
lega tenór syngja þvílíkt lag og
horfa um leið á mig, var meira en
svo að ég gæti setið ósnortin.
Ekki þurfti meira með. Ég var
orðin gagntekin af djúpri ást á
Tómasi Baldvinssyni frá Dal-
vík.“
Já, hún blómstraði ástin hjá
þessum ungmennum, þótt fram-
tíðin væri óráðin vegna nálægð-
arinnar við dauðann. En grípum
enn niður í frásögn Sigurveigar:
„Ekki mun áhugiTómasar á mér
hafa setið sérlega djúpt, enda var
ég án efa ekki hans fyrsta ást.
Hann hafði lengi verið á hælinu
og hafði lífsreynslu í samræmi
við það. Þar að auki var honum
gefin mikil kvenhylli sem hann
notaði sér óspart alla tíð. Kjör-
orð Tómasar Baldvinssonar var:
Alltaf má fá annað skip og ann-
að föruneyti. Hann vissi að lífsl-
ogi hans yrði senn að skari og
dæi út þá minnst vonum varði.
Hann vildi nota daginn og
stundina, meðan fært var. Þessi
lífsskoðun var algeng á hælinu,
bæði hjá körlum og konum: „Ég
ann þér gleði, uns dagurinn dvín
og dauðinn sýkir mitt blóð“.“
Sigurveig Guðmundsdóttir
sagði undirrituðum að auk söng-
raddarinnar þá spilaði Tómas á
þau hljóðfæri sem til voru á hæl-
inu. Tómas var bláfátækur og
þegar fram liðu stundir á hælinu
átti hann varla fötin utan á sig.
Því var það að margir hvöttu
hann til að koma fram og syngja
opinberlega í Reykjavík. Gunn-
ar Sigurgeirsson frá Akureyri,
sem áður var nefndur, spilaði
Baldvin Sigurðsson og Guðrún Tómasdóttir ásamt einum sona sinna.
ætíð undir söng hjá Tómasi, æfði
með honum og sagði honum til.
Gunnar varð síðar organisti í
Háteigskirkju. Sigurveig segir
orðrétt eftirfarandi: „Tómas var
hvattur til að syngja opinberlega
og söng hann nokkrum sinnum í
Nýjabíói í Reykjavík og fékk lof-
samlega dóma. Þessar söng-
skemmtanir færðu honum það
mesta fé í hendur sem hann
eignaðist nokkurn tíma á sinni
stuttu ævi.“
Að lokum segir Sigurveig:
„Það leið fram á sumarið og nú
var Kristneshælið í Eyjafirði
fullbúið. Það þýddi að allir
Norðlendingar sem þurftu á hæl-
isvist að halda urðu að fara af
Vífilsstöðum og norður í Krist-
nes. Af þessu varð mikill harma-
grátur, því að ekki spurði ástin
frekar þá en endranær að skilum
landsfjórðunganna. Tómas
Baldvinsson frá Dalvík var auð-
vitað í Norðlendingahópnum.
Ekki virtist hann hlakka til
norðurferðarinnar og löngum
söng hann meðal okkar útí
hrauni þýðingu Hannesar Haf-
stein á ljóði Bellmans,Tæring, en
þar birtist í hnotskurn lífsskoðun
Tómasar.
Flýt þér, drekk út! Sjá dauðinn
búinn bíður,
brandinn sinn hvessir, dokar
þröskuld við.
Hrœðstu samt ei. Hann aftur
burtu líður,
eftil vill gefur nokkurn stundar-
grið.
Tœringin fer loks með fjörið þitt
veika.
Flýt þér að leika !
Still þína strengi, kveð um
vorsins klið.
Það var eins og lífsfjör hans
blossaði upp í skærum loga fyrir
endalokin."
Tómas Baldvinsson andaðist
á Kristneshæli 31. ágúst árið
1928, aðeins 23 ára að aldri.
Hann var jarðsettur í Akur-
eyrarkirkjugarði.
Júlíus Kristjánsson
Minning
Jóhannes Haraldsson
Fæddur 14. ágúst 1916 - Dáinn 17. júní 2002
Fyrir hálfri öld var sá sem þessar
línur ritar samtíða manni í
Reykjavík, Gauta Hannessyni
smið og kennara frá Hleiðar-
garði í Eyjafirði. Hafði hann
unnið við að smíða nýjar brýr á
árnar í Svarfaðardal hjá Hreið-
arsstöðum og í Hvarfinu. Þetta
var sumarið 1934. Rifjaði Gauti
upp minningar frá þessu sumri.
Honum var hugstæður ungur
Svarfdælingur sem vann við brú-
arsmíðina, og nafngreindi hann.
Hafði sá verið óvenju röskur,
verklaginn og skemmtilegur fé-
lagi. Þessi piltur var Jóhannes í
Ytra-Garðshorni, þá innan við
tvítugt. Þessi gagnorða mannlýs-
ing aðkomumanns á unga mann-
inum stóð heima í huga mínum
og þar var ekkert ofsagt, því
svona var Jóhannes.
Hann var fæddur á Þorleifs-
stöðum í Svarfaðardal 14. ágúst
1916. Fáum árum síðar flutti fjöl-
skyldan niður í Ytra-Garðshorn
og þar ólst Jóhannes upp til full-
orðinsára. Foreldrar hans voru
Haraldur bóndi og bátaformað-
ur Stefánssonar af ætt Jónasar
Hallgrímssonar og Jóhanns Sig-
urjónssonar og kona hans Anna
Jóhannesdóttir af hinni fjölhæfu
Hreiðarstaðakotsætt. Jóhannes
kvæntist Steinunni Pétursdóttur
Gunnlaugssonar, bónda á Jarð-
brú og konu hans Sigurjónu Jó-
hannsdóttur. Börn þeirra eru,
Halldór Kristinn háskólakenn-
ari í Gautaborg, Pétur Arnvið
starfsmaður við Alþýðuleikhús-
ið í sömu borg, Sigurjóna leik-
skólakennari á Akureyri og
Anna sérkennari á Akureyri.
Ungu hjónin bjuggu fyrstu hjú-
skaparárin í Ytra-Garðshorni í
tvíbýli við eldri hjónin, Harald
og Onnu og stundaði Jóhannes
vinnu utan heimilis meðfram.
Vorið 1947 hófu Jóhannes og
Steinunn búskap í Laugahlíð og
bjuggu þar góðu búi í 11 ár. Vor-
ið 1945 keypti Jóhannes Farm-
All dráttarvél, hina fyrstu af sínu
tagi í sveitinni og fylgdu nokkrir
fordæminu er bændur kynntust
kostum þessarar lipru dráttar-
vélar. Eftir 11 ára búskap í
Laugahlíð breyttu þau hjón ráði
sínu, fluttust til Dalvíkur, reistu
sér þar einbýlishús í Smáraveg-
inum og ræktuðu þar upp falleg-
an trjágarð á lóðinni. Jóhannes
stundaði verslunarstörf á Dal-
vík, lengst af hjá Útibúi Kaupfé-
lags Eyfirðinga. Hann var líka
umboðsmaður Samvinnutrygg-
inga á Dalvík.
Margir dalbúar söknuðu
Laugahlíðarhjónanna úr sveit-
inni, þó að þau flyttu ekki langt.
Jóhannes var félagsmálamað-
ur, vel máli farinn og tillögugóð-
ur fundarmaður. Hann valdist
því til forystu í félögum ýmsum í
Svarfaðardal, sat meðal annars í
hreppsnefnd og var fjallskila-
stjóri Svarfdæla um skeið, for-
maður U.M.F. Þorsteins Svörf-
uðar var hann auk annars.
Jóhannes var skemmtilega
hagmæltur eins og þeir fleiri
frændur af ætt Jónasar Hall-
grímssonar. Söngmaður góður
með háan og bjartan tenór. Söng
hann í ýmsum sönghópum í
Svarfaðardal, meðal annars í
kirkjukórnum og karlakórnum
Svörfuði en Jóhannes var einn af
hvatamönnum þess að sá kór var
stofnaður 1944. Hann starfaði að
leiklistarmálum í dalnum, bæði
sem leikari og leikstjóri og síðar
starfaði hann með Leikfélagi
Dalvíkur.
Á Dalvík valdist hann fljótt til
félags- og trúnaðarstarfa, sat í
hreppsnefnd Dalvíkurhrepps,
sat í skólanefnd, var einn af
stofnendum Karlakórs Dalvíkur
og Lyonsklúbbs Dalvíkur, svo
eitthvað sé nefnt. Var virkur í
Hinu Svarfdælska Söltunarfé-
lagi, sem var siðprúður félags-
skapur glaðlyndra söngmanna
og hagyrðinga á síðustu áratug-
um liðinnar aldar. Til er hljóm-
diskur með um 20 lögum sem
þessir félagar sungu á góðri
stund í Laugarbrekku hjá Birni
og Fjólu, eina fagra júlínótt
1996. Var Jóhannes þá áttræður
orðinn og söng enn tenórinn
fullum fetum. Þá hljómplötu tók
upp Gísli Már Jóhannesson
(Daníelssonar) og gaf út í Holly-
wood vestra í nokkrum eintök-
um.
Þau Jóhannes og Steinunn
voru samhent hjón. Unnu þau
jafnan saman að hverju sem var,
svo að sjaldgaft var. Þau voru
gestrisin og góð heim að sækja.
Minnumst við Þuríður enn
frægrar rækjuveislu í fjölmenn-
um fagnaði á Smáravegi 12.
Jóhannes var einn af sjö syst-
kinum. Þau hafa all tíð verið sem
önnur systkini okkar Syðra
Garðshornsbarna.
Kveð ég svo þennan góða vin
og votta fjölskyldu hans innilega
samúð okkar Þuríðar. Minningin
lifir og vermir.
Júlíus J. Daníelsson