Norðurslóð - 28.04.2005, Blaðsíða 4

4 - Norðurslóð
Byggðasaga
*
Þorvaldsdalur og innanverð Arskógsströnd
Elín Ósk Hreiðarsdóttir
Undanfarin ár hefur staðið yfir forn-
leifaskráning í Dalvíkurbyggð.
Fornleifastofnun íslands hefur
haft það með höndum og lauk því verki á
síðasta ári og nú í vetur kom út fjórða og
síðasta skýrsla skráningarinnar sem unnin
er af Elínu Ósk Flreiðarsdóttur fornleifa-
fræðingi. Þessi skýrsla tekur yfir innan-
verða Árskógsströnd og Þorvaldsdal og
er þar að finna skráningu og uppdrætti af
öllum fornum hleðslum, görðum og tóft-
um á svæðinu, auk staða sem einhverjar
fornar sagnir eða þjóðsögur tengjast. Þá er
í skýrslunni allítarlegur kafli um byggða-
sögu á þessu svæði þar sem gerð er tilraun
til að rekja þróun byggðar frá landnámi.
Norðurslóð hefur áður birt kafla úr skýrsl-
um Fornleifastofnunar og munum við í
næstu blöðum birta útdrátt af þessurn lo-
kakafla byggðasögu Dalvíkurbyggðar.
Hér verður fjallað um byggðarþróun á
því svæði sem skráð var sumarið 2003,
í Þorvaldsdal og um sunnanverða Árskógs-
strönd að hreppamörkum. Áður hefur
verið fjallað um þróun byggðar í öðrum
hlutum Dalvíkurbyggðar og verður hér að
hluta stuðst við fyrri skrif, þó sér í lagi uni-
fjöllun um byggðarþróun á ytri hluta Ár-
skógsstrandar er birtist í skýrslu 2003.
Árskógsströnd markast í norðri af
Hámundarstaðahálsi, sem var á merkj-
unr Árskógsstrandar og Svarfaðardals
áður en sveitarfélögin voru sameinuð í
Dalvíkurbyggð. Undirlendi suðvestan
Hámundarstaðaháls er takmarkað yst
en eykst þegar innar dregur þar til um
miðja strönd, við mynni Þorvaldsdals.
Þar er undirlendi allmikið á eyfirskan
mælikvarða eða allt að 3-4 km á breidd.
Innan við Þorvaldsdal mjókkar undirlendi
aftur að hreppamörkum þar sem hartnær
ekkert undirlendi er við ströndina.
Mikil sjósókn hefur lengi verið á
þessum slóðum og góðar lendingar víða.
Hugsanlegt er að það, ásarnt því að skógur
hafi ekki verið eins þéttur á þessu svæði
eins og austan hálsins hafi ráðið mestu um
val fyrsta landnámsmannsins.
Hauksbók Landnámu greinir frá land-
námi Hámundar, en hún er yngri gerð en
Sturlubók og talin þiggja efni um landnám
í Eyjafirði úr glataðri íslendingasögu,
Kræklingasögu. Samkvæmt henni eign-
aðist Hámundur alla Galmaströnd „ok“
svæðið á milli Svarfaðardals og Hörgárdals
en gaf Erni frænda sínum land utan við
Reistará og seldi Þorvaldi jarðir milli
Reistarár og Hörgár. Því er svo bætt við
að Þorvaldsdalur sé kenndur við Þorvald
þennan og þar hafi hann búið þó dalurinn
sé alls ekki í landnámi hans.
Samkvæmt Sturlubók miðlaði Hámund-
ur löndum við Örn frænda sinn sem
bjó í Arnarnesi, sem þó er í miðju land-
námi Galms samkvæmt næsta kafla sem
er í báðum gerðunum. f þeim kafla er
Þorvaldur sagður sonur Galms og þar
er hann sagður hafa búið í Þorvaldsdal
áður en hann þáði lönd milli Reistarár og
Hörgár að gjöf frá Hámundi. Samkvæmt
Slurlubók hefur Árskógsströndin að
mestu haldist í eigu afkomenda Arnars
því samkvæmt henni bjuggu þar sonarsyn-
ir Narfa Arnarsonar og barnabarnabörn
Arnars, nánar tiltekið Narfi Ásbrandason
á Hellu, Þorvalduur menni Eyjólfsson í
Haga og Grímur Helgason í Kálfskinni.
Það sem má ráða af þessum heimildum
er að á 12. og 13. öld hal'i menn talið að elsta
byggða ból austan Hámundarstaðaháls
hafi verið Hámundarstaðir en fljótlega
á eftir hafi byggst upp bær í Þorvaldsdal
sem og Hella, Hagi og Kálfskinn. Athygli
vekur að Landnáma minnist ekki á
Árskóg en Þorvaldsdalsá sem Minni- og
Stærri-Árskógur eru beggja vegna við,
er nefnd sem landnámsmörk þó hún hafi
hvorki skipl hreppum né sóknum á seinni
öldum.
Enginn bær á sunnanverðri Árskógs-
strönd er nefndur sem mögulegt land-
námsbýli. Að sögn Landnámabókar voru
mörk landnáms Hámundar við Galm
að sunnan um Þorvaldsdalsá og var því
Árskógsströndin sunnanverð öll í land-
námi Galms.
Um landnám í Þorvaldsdal er erfitt að

fullyrða og eru frásagnir af upphafi byggð-
ar í dalnum í Landnámu brotakenndar.
Hægt væri að setja fram þá kenningu
að nijög snernma hafi verið tímabund-
in byggð á dalnum sem hafi skilið eftir
sig rústir og að í Landnámu sé reynt að
skýra hverju þær sæta, þ.e. að Þorvaldur,
sem reyndar nam land milli Reistarár og
Hörgár hai'i upphaflega numið dalinn en
síðar, af óskýrðum orsökum fært sig um
set þegar annað land bauðst.
✓
Anokkra af þeirn bæjum sem skráðir
voru sumarið 2003 er minnst í ís-
lendingasögum og verður það að teljast
vísbending um að þeir hafi snemma ver-
ið byggðir. í Svarfdæla sögu er minnst
á Birnunes og þar er sagður búa Hrani
nokkur, bróðir Birnu, er nesið ber nafn af.
Birna og Hrani voru samkvæmt sögunni
börn Þorkötlu hinnar gömlu er Kötlufjall
er við kennt en ekki eru þau systkin föð-
urkennd og er fjölskyldunnar ekki getið í
öðrum sögum en Svarfdælu. í Svarfdælu
er Hrana getið í sambandi við vígaferli
en þar segir frá því að hann hafi níðst á
Þórarni nokkrum á Hellu og beitt upp á
engjar hans og akra. Endaði með því að
Þórarinn og Klaufi vógu Hrana á akri Þór-
arins og fékk staðurinn heitið Hranaríki
eftir það.
I Valla-Ljóts sögu er sagt frá Þorvaldi í
Haga sem giftur var Helgu Þórðardóttur
frá Stokkahlöðum. Þorvaldur átti í deilun
við Klæng Narfason sem bjó ásamt Eyjólfi
bróður sínum í Hrísey. Deilurnar snerust
um lög um rekarétt sem Þorvaldur hafði
brotið á Klængi. Urðu málalyktir þær að
Klængur vóg Þorvald í Haga.
í Reykdæla sögu er gelið um Þorbjörn
í Árskógi á Galmaströnd og koma synir
hans Helgi og Steinn nokkuð við sögu,
sem og dóttir hans Ástríður sem gift var
Steingrími Örnólfssyni á Kroppi, dótt-
ursyni Hámundar heljarskinns. Helgi og
Steinn féllu báðir í bardögunr um 970 eftir
þvi sem dæmt verður af sögunni.
í Hávarðar sögu Isfirðings er sagt frá
frændunum Þórhalli og Hávarði hinum
halta. Þegar Hávarður var aldraður maður
og hafði um langa hríð átt í illdeilum fyrir
vestan segir sagan að hann hafi selt eigur
sínar og sest að í Uxnadal í námunda
við Svarfaðardal. Ekki eru menn á eitt
sáttir hvar þessi bær muni hafa verið
enda örnefnið týnt. Nokkrunr vetrum
síðar bregður Hávarður búi og fer ásamt
Þórhalli til Noregs og lætur skíra sig til
kristinnar trúar. Þegar hann snéri heirn
mun hann hafa tekið með sér kirkjuvið.
Þegar heim var komið settist Hávarður
að í Þórhallsdal, sem talið er að hljóti að
vera Þorvaldsdalur, en býr þar stutt áður
en hann tekur sótt og deyr. Hafði hann þá
áður arfleitt Þórhall frænda sinn að eigum
sínum og beðið hann að færa bústað
sinn í ofanverðan Þórhallsdal, reisa þar
kirkju og grafa sig við hana. Segir sagan
að Þórhallur hafi brugðist skjótt við og
reist bæ sinn á dalnum og nefnt hann „á
Þórhallsstöðum". Ennfremur segir hún
yEr ok svá sagt, at þá er kristni kom til
Islands, at Þórhallr lét kirkju gera á bæ
sínum af þeim við, er Hávarðr flutti hing-
at. Varð þat it skrautligasta hús, ok var
Hávarðr at þeirri kirkju grafin...“
Svarfdæla nefnir einnig til sögunnar
Hávarð í Þorvaldsdal sem við fyrstu sýn
mætti halda að væri hinn sami og getið
er í Hávarðarsögu. Svarfdæla greinir hins
vegar frá að Hávarður eigi tvo syni: Vigl'ús
og Þorvald sem hvergi eru annarsstaðar
nefndir. Samkvæmt Hávarðarsögu átti
Hávarður einnig að hafa átt einn son sem
hann missti snemma. Annað misræmi
er það að Hávarður sá er í Svarfdælu
er nefndur var uppi 70 árum fyrr en
Stœrri Árskógur, Kötlufjall og mynni Þor-
valdsdals.
Hávarður Isfirðingur. Þetta misræmi veik-
ir stoðir kenninga sem settar hafa verið
fram um að sami höfundur hafi ritað bæði
Svarfdælu og Hávarðarsögu ísfirðings.
í Þorvaldsdal hafa varðveist bæjarheitin
Hávarðarstaðir og Þórhallakot og gæti
það tengst þessu sagnaminni þó athygli
veki vissulega að Þórhallakot er utar á
dalnum en Hávarðarstaðir, sem sam-
kvæmt sögunni ætti að standa neðar.
Á aðra bæi á svæðinu er ekki minnst
í íslendingasögum og gefa þær því ekki
góða vísbendingu um þróun landsnáms
á svæðinu en segja lítið annað en að Þor-
valdsdalur, Árskógur, Hagi og Birnunes
hafi snemma verið komið í byggð. Reynd-
ar má, eins og áður sagði, lesa það úr
Landnámu og Islendingasögunum.
Framhald í nœsta blaði.
Fréttayfirlit mána
Bakarísmótið í Brvis
Stefán og Sigurbjörn
sigruðu
Stefán Steinsson og Sigurbjörn Hjörleifsson
sigruðu á Bakrísmótinu í brús. í öðru sæti
urðu Soffía Hreinsdóttir og Jónína Heiðveig
Gunnlaugsdóttir og þriðja sæti Jón Arnar
Helgason og Jón Kristinn Árngrímsson.
Spilað var á sex borðum og gaf veitingastað-
urinn Bakaríið verðlaun á mótinu.
niðurstöðu um að greidd skuli atkvæð
um sameiningu neðangreindra sveitarfélaga
Siglufjarðarkaupstaðar. Akureyrarkaupstaðar
Ólafsfjarðarbæjar, Dalvíkurbyggðar,Arnarnes
hrepps, Eyjafjarðarsveitar, Hörgárbyggðar
Svalbarðsstrandarhrepps og Grýtubakka
hrepps. Athygli vekur að ekki er gert ráð fyri:
að Grímsey sameinist hinum sveitarfélögunun
í Eyjafirði.
Gert er ráð fyrir að atkvæðagreiðsla um til
lögur sameiningarnefndar fari víðast hvar fram
laugardaginn 8. október 2005.
Veðurklúbburinn á Dalbœ:
Blíðviðri framundan
I frétt frá Veðurklúbbnum á Dalbæ segir að
félagar hafi spáð því í marslok að apríl yrði
rysjóttur lengst af, sem hann hefur verið, þó nú
sé komin blíða.
Einn klúbbfélaga dreymdi að hann væri í
heyskap í brakandi þurrki og taðan orðin hálf-
þurr. Það túlkuðu klúbbfélagar svo að blíðuveð-
ur yrði áfram miðað við árstíma með sunnan-
og suðaustanáttum. Einn klúbbfélagi taldi að
eitthvert smáhret kæmi fyrir hvítasunnuna. Þá
kom eitt sérálit fram hvað langtímaspá snertir
og það var á þá leið að í vor og sumar yrði mjög
gott veður Norðanlands og ekkert vorhret.
Kosið um sameiningu
8. október
Nefnd um sameiningu sveitarfélaga hefur nú
sent frá sér lokatillögur sínar. í tillögunum
segir m.a. að nefndin hafi kornist að samhljóða
Björgvin
íþrótta-
maður
UMSE
Á ársþingi UMSE
voru m.a. veit
ýmis verðlaun o|
viðurkenningar.
og kynnt úrslit
kjöri íþróttamann:
UMSE. Úrslit urðt
þau að í fyrsta sæti varð Björgvin Björgvinssor
Skíðafélagi Dalvíkur, í öðru sæti Ebba Karer
Garðarsdóttir, í þriðja sæti Þorgerður J. Svein
bjarnardóttir og í fjórða sæti Agnar Snorr
Stefánsson.
✓
Osk um einkaskóla
hafnað
Bæjarráð Dalvíkur hefur hafnað erindi un