Morgunblaðið - 13.09.2017, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 13. SEPTEMBER 2017
List á Laugavegi Litríkt vegglistaverk skreytir gafl hússins að Laugavegi 159a sem var byggt árið 1931. Myndin setur mikinn svip á húsið og lífgar upp á götumyndina.
Eggert
Hægt er að deila um
margt þegar kemur að
landbúnaði – ekki síst
sauðfjárrækt. Auðvelt
er að gagnrýna land-
búnaðarráðherra fyrir
að bregðast seint og illa
við þegar forráðamenn
bænda reyndu á fyrstu
mánuðum ársins að
vara við að alvarlegir
erfiðleikar væru fram-
undan í sauðfjárrækt. Að sama skapi
má færa fyrir því rök að tillögur ráð-
herrans til lausnar vandanum séu
gamaldags og eigi fremur skylt við að
pissa í skóinn en að styrkja heil-
brigðar undirstöður byggðar og land-
búnaðar. Afurðastöðvar, sem eru
flestar í eigu bænda sjálfra, verða
einnig að horfast í augu við gagnrýni
um að vöruþróun hafi ekki verið sinnt
– að andvaraleysi hafi valdið því að
lambakjötið hafi orðið „undir“ í sam-
keppni við annað kjöt. Bændur þurfa
að velta því fyrir sér hvernig standi á
því að þeir hafi tekið þátt í því með
stjórnvöldum að byggja upp kerfi í
sauðfjárrækt, þar sem þeir njóta í
litlu aukinnar framleiðni og neyt-
endur upplifa stöðnun. Það hefur tek-
ist mun betur til í mjólkurframleiðslu
og -iðnaði. Margir í bændastétt hljóta
að líta í eigin barm og spyrja af
hverju þeir hafa skilgreint sig sem
launamenn en ekki sjálfstæða at-
vinnurekendur sem eru burðar-
stólpar sinna samfélaga. Þetta við-
horf hefur litað öll samskipti við
stjórnvöld.
Um allt þetta og fleira er hægt að
halda langar ræður og deila lengi. En
um eitt verður ekki deilt: Staða ís-
lenskra sauðfjárbænda er alvarleg og
margir horfa fram á þrot – jafnvel
þeir bændur sem eru til fyrirmyndar
og reka hagkvæmustu búin kunna að
neyðast til að bregða búi. Stoðir
mannlífs í mörgum byggðum veikjast
– jafnvel hrynja. Vera kann að hug-
myndir um 20% fækkun sauðfjár séu
reistar á traustum upplýsingum en
tillögur ráðherra um hvernig þeirri
fækkun skuli náð fela í sér þá hættu
að það verði fremur yngri bændur en
þeir eldri sem hætta sauðfjárbúskap,
hagkvæmari bú hætti en þau sem
óhagstæðari eru haldi áfram. Ekkert
í tillögunum gefur tilefni til þess að
bændur geti gert sér vonir um að
hagur þeirra batni á komandi árum.
Fari allt á versta veg eru líkur á því
að sauðfjárframleiðsla hér á landi
verði óhagkvæmari og
dýrari en áður. Allir
tapa, neytendur jafnt
sem bændur, verslunin
og sláturleyfishafar.
Staðið vörð um eigin
matvælaframleiðslu
Allar sjálfstæðar
þjóðir standa vörð um
eigin matvælafram-
leiðslu, með einum eða
öðrum hætti. Sagan
hefur kennt þjóðum
heims þá hörðu lexíu að
tryggja nægjanlegt framboð á mat-
vælum. Þetta á ekki aðeins við á tím-
um ófriðar, heldur einnig þegar glímt
er við náttúruhamfarir og efnahags-
legar þrengingar, líkt við Íslendingar
kynntumst ágætlega í kjölfar fjár-
málakreppunnar 2008. Í náinni fram-
tíð verður það sameiginleg áskorun
okkar að tryggja ekki aðeins aðgang
að matvælum á hagstæðu verði fyrir
neytendur heldur ekki síður að það
sem er á boðstólum standist kröfur
um heilnæmi, sem aftur mun hafa
veruleg áhrif á það hvernig okkur
tekst að standa undir heilbrigðiskerf-
inu og fjármögnun þess.
Krafan um frjálsan innflutning
landbúnaðarvara er eðlileg en sú
krafa verður að byggjast á þeim
sanngjörnu skilyrðum að innlendir
framleiðendur (bændur) standi á
jafnræðisgrunni gagnvart erlendum
aðilum. Þetta á t.d. við um niður-
greiðslur í framleiðslulandinu, notk-
un sýklalyfja, kröfur um aðbúnað
dýra, nýtingu lands og kröfur um
hollustuhætti á öllum stigum fram-
leiðslunnar. Að þessu leyti sker land-
búnaður sig ekki frá öðrum atvinnu-
rekstri. Ein grunnskylda stjórnvalda
er að tryggja að íslensk fyrirtæki
standi jafnfætis erlendum keppinaut-
um, hvort heldur er á innanlands-
markaði eða á erlendum mörkuðum.
Alþingismönnum hafa undanfarna
daga borist fjölmargar ályktanir
sveitarstjórna vegna hruns í afkomu
sauðfjárbænda. Þær ályktanir og
áhyggjur sem sveitarstjórnarmenn
láta þar í ljós eru til vitnis um mik-
ilvægi landbúnaðar, þá sérstaklega
sauðfjárræktarinnar, sem burðarás í
byggðum um land allt. Það eru því al-
mannahagsmunir að þessari fornu at-
vinnugrein sé sköpuð heilbrigð og
sterk umgjörð.
Kjötfjallið verður bara stærra
Ég er sammála landbúnaðarráð-
herra í efasemdum um að rétt sé að
innleiða svokallaða útflutningsskyldu.
Hugmyndir bænda og sláturleyfis-
hafa um slíka skyldu, sem eru þó án
nokkurs kostnaðar fyrir ríkissjóð, eru
óskynsamlegar og kunna að reynast
skaðlegar fyrir bændur ekki síður en
neytendur. En að samkeppnislög
komi í veg fyrir að bændur og af-
urðastöðvar hafi samstarf um mark-
aðssetningu á erlendum mörkuðum,
er ekki til marks um að lög verndi ís-
lenska neytendur, heldur þvert á
móti – þau leiða til hærra verðs og
lakari gæða.
Hugmyndin um tímabundna
sveiflujöfnun til að tryggja nægjan-
legt framboð á innanlandsmarkaði, er
hins vegar skiljanleg við núverandi
aðstæður. Hugmyndir ráðherra um
að greiða sérstakt sláturálag á ær,
auka enn vandann þar sem birgðir
munu a.m.k. tvöfaldast. Með öðrum
orðum – fækkun sauðfjár mun eðli
máls samkvæmt auka birgðavanda
sem tekist hefur ágætlega að glíma
við síðustu mánuði. Kjötfjallið verður
stærra en við höfum séð áður og
ókleift ef ekki tekst að selja ær- og
lambakjöt til annarra landa.
Hengingaról og fátæktargildra
Fyrir bændur sem á undanförnum
árum hafa verið að hasla sér völl í
sauðfjárrækt og lagt allt sitt undir, er
lítið í fyrirliggjandi tillögum sem gef-
ur þeim von um að bjartari tímar séu
framundan. Það er eitt að ganga í
gegnum erfið ár en annað að sjá ekk-
ert birta til í framtíðinni. Lækkun
ásetningshlutfalls skiptir auðvitað
máli og léttir undir hjá mörgum. Sér-
stakar „greiðslur vegna kjaraskerð-
ingar“ gera hins vegar lítið. Endur-
fjármögnun og lenging lána breytir
engu ef afkoman breytist ekki í fram-
tíðinni – aðeins er lengt í hengingar-
ólinni. Sem sagt; við erum að pissa í
skóinn – sauðskinnskóinn að þessu
sinni.
Ég óttast að verið sé að leggja upp
í vegferð sem getur endað illa. Verið
sé að búa til fátæktargildrur til sveita
í stað þess að styrkja stoðir undir
sjálfstæðan atvinnurekstur.
Í byrjun þessa árs tók gildi nýr bú-
vörusamningur. Vandi sauðfjár-
bænda verður ekki rakinn til hans.
En hitt virðist augljóst að samning-
urinn er gallaður, þjónar hvorki
bændum né neytendum. Samning-
urinn býður ekki upp á mikil tækifæri
fyrir bændur til að byggja upp arð-
vænleg bú, sem þó ætti að vera keppi-
kefli fyrir samfélagið. Stuðningur við
búskap er í litlu bundinn við hag-
kvæmni, en ýtir undir aukna fram-
leiðslu, óháð kostnaði, framlegð og
eftirspurn.
Ég átti þess kost að sitja fjölmenn-
an fund húnvetnskra og skagfirskra
bænda á Blönduósi fyrir nokkru, þar
sem fjallað var um vanda sauðfjár-
búskapar. Umræður voru hreinskiln-
islegar og bændur raunsærri en
margir aðrir sem standa frammi fyrir
miklum erfiðleikum. Það blasir við að
sauðfjárbændum fækkar á komandi
árum, þó ekki væri nema vegna þess
að ungt fólk tekur ekki við búrekstri
og eldri bændur hætta. Bændur gera
sér grein fyrir þessu betur en aðrir.
Þessar breytingar skapa hins vegar
tækifæri til að auka hagkvæmni enn
frekar og styrkja fjárhagsstöðu og af-
komu þeirra bænda sem halda áfram
búskap. Hagkvæmni í sauðfjárrækt
fer hins vegar fyrir lítið ef hagræðing
næst ekki við slátrun og úrvinnslu af-
urðanna.
Tillögur um nýtt kerfi
Því hefur verið haldið fram að það
sé ekki skynsamlegt fyrir stjórnmála-
mann að koma fram með tillögur í
„heitum pólitískum málum“. En án
hugmynda komumst við ekkert
áfram en spólum í sama farinu uns yf-
ir lýkur.
Ég hef hægt og bítandi komist að
þeirri niðurstöðu að rétt sé að inn-
leiða kvótakerfi – beingreiðslur – í
sauðfjárrækt, ekki ósvipað og gildir í
mjólkurframleiðslu. Augljóst er að
hagræðing verður að eiga sér stað hjá
afurðastöðvum og kjötvinnslum, sam-
hliða öflugri vöruþróun.
Rétt er að viðurkenna að hug-
myndirnar eru ekki fullmótaðar og
ekki er ég að finna upp hjólið. Mark-
miðið er hins vegar skýrt; að skjóta
styrkari stoðum undir landbúnaðinn
og gera bændum kleift að horfa til
langrar framtíðar, en ekki frá einni
sláturtíð til annarrar:
Sett er greiðslumark fyrir bein-
greiðslur, þ.e. það heildarmagn fram-
leiðslu sem rétt á á beingreiðslum.
Gæðastýringagreiðslum er hætt.
Beingreiðslur miðast við ákveðið lág-
marksbú – a.m.k. 100 kindur og
bundnar því skilyrði að öll framleiðsla
sé samkvæmt viðurkenndum gæða
stöðlum – m.a. er varðar velferð dýra
og ábyrga meðferð á landi, heilnæmi
og heilbrigði framleiðslunnar.
 Greiðslumarkinu er í upphafi
skipt niður á einstök bú/bændur sam-
kvæmt sanngjarnri reglu (t.d. hlut-
deild í framleiðslu undangengin þrjú
ár).
 Handhafar greiðslumarks eiga
rétt á beingreiðslum á hverja einingu
framleiðslunnar upp að greiðslu-
marki sínu.
 Greiðslumark hvers árs er nokk-
uð undir áætlaðri innanlandseftir-
spurn – t.d. 95%.
 Framleiðsla umfram greiðslu-
mark er heimil en nýtur ekki bein-
greiðslna. Fyrir framleiðslu umfram
greiðslumark fá bændur það verð
sem sláturleyfishafar og/eða aðrir
kaupendur eru tilbúnir að greiða.
Verðið verður því lægra sem meira er
framleitt umfram greiðslumarkið. Að
sama skapi verður verðið hærra eftir
því sem eftirspurn er meiri, ekki síst
ef vel tekst til á erlendum mörkuðum.
 Greiðslumark bænda er fram-
seljanlegt bæði varanlega og til
skamms tíma. Þá getur verið rétt að
setja inn ákvæði um að enginn bóndi
(sauðfjárbú) geti farið yfir ákveðna
hlutdeild af heildargreiðslumarki,
(líklega undir 1%).
 Kerfið er til langs tíma (15-25
ár).
 Lögð er sú skylda á sláturleyfis-
hafa að sjá um söfnun og slátrun fyrir
bændur og miðist skyldan a.m.k. við
greiðslumark. (Svipuð skylda og í
mjólkinni en þarf að útfæra samhliða
því sem unnið er að hagræðingu í
slátrun.)
Samhliða kerfisbreytingum í sauð-
fjárrækt á að innleiða sérstaka aðlög-
unarsamninga vegna nýrrar starf-
semi til sveita. Með þeim verði rudd
braut fyrir bændur til að byggja upp
nýja búgrein eða hasla sér völl á öðr-
um sviðum. Aðlögunarsamningar til
búháttabreytinga og nýsköpunar,
sem gerðir eru við ábúendur jarða,
eru til ákveðins árafjölda (5-7 ár) og
háðir því skilyrði að reksturinn tryggi
byggðafestu og búsetu á viðkomandi
jörð. Þá verði sérstaklega litið til þess
með hvaða hætti bændur hafi fjár-
hagslegan hvata til að taka þátt í kol-
efnisbindingu og öðrum verkefnum á
sviði loftslagsmála og dragi úr þörf
Íslendinga til að kaupa losunarheim-
ildir í gegnum viðskiptakerfi Evrópu-
sambandsins.
Eftir Óla Björn
Kárason » Fyrir bændur í sauð-
fjárrækt sem hafa
lagt allt sitt undir er lít-
ið í fyrirliggjandi til-
lögum sem gefur þeim
von um að bjartari
tímar séu framundan.
Óli Björn Kárason
Höfundur er þingmaður
Sjálfstæðisflokksins.
Erum við að pissa í sauðskinnsskóinn?