Morgunblaðið - 30.07.2018, Page 29

MENNING 29
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 30. JÚLÍ 2018
Suðurhrauni 4210 Garðabæ | Furuvellir 3 600 Akureyri | Sími 575 8000 | samhentir.is
Heildarlausnir
í umbúðum og öðrum rekstrarvörum
fyrir sjó- og landvinnslu
u KASSAR
u ÖSKJUR
u ARKIR
u POKAR
u FILMUR
u VETLINGAR
u HANSKAR
u SKÓR
u STÍGVÉL
u HNÍFAR
u BRÝNI
u BAKKAR
u EINNOTA VÖRUR
u HREINGERNINGAVÖRUR
Allt á
einum
stað
ICQC 2018-20
Til stendur að gamanþátturinn
stórvinsæli Frasier, sem fjallaði
um snobbaðan sálfræðing að sama
nafni, muni birtast á skánum að
nýju.
Tímaritið Deadline segir frá því
að aðalstjarna þáttanna, Kelsey
Grammer, hafi unnið að nýjum
hugmyndum að framhaldsþáttum
og kynnt þær sjónvarpsstöðvum.
Grammer mun áfram leika Fras-
ier Crane, en óvíst er með aðrar
persónur úr gömlu þáttunum.
Persónan Frasier var upphaf-
lega í gamanþáttunum Cheers
sem sýndir voru á níunda ára-
tugnum. Frasier fékk sinn eigin
þátt og gerðar voru 11 þáttaraðir
með honum frá 1993 til 2004.
Cheers gerðist í Boston, en í Fras-
ier flytur sálfræðingurinn til
heimahaganna í Seattle, til fjöl-
skyldu sinnar þar; skapstygga
föðurins, sem John Mahoney lék
og bróðurins Niles sem David
Hyde Pierce lék.
Þátturinn þótti sérlega vel
skrifaður; hnyttin samtöl og ein-
stök perónusköpun. Frasier vann
alls fimm Emmy-verðlaun sem
framúrskarandi gamanþáttaröð,
met sem var ekki slegið fyrr en
Modern Family kom til skjalanna.
Í lokaþætti Frasier var hann að
flytja frá Seattle til Chicago með
kærustunni sinni Charlotte, sem
Laura Linney lék, og horfðu 33
milljónir manna á hann.
Frasier á ný?
Endurkoma? Leikarinn Kelsey Grammer í einum þáttanna Frasier.
Bókin Stalín ævi og aldurtilier kynnt á ensku meðundirtitli þar sem segir að íhenni birtist fyrsta ítar-
lega ævisaga Stalíns sem reist sé á
sprengifimum nýjum gögnum úr
rússneskum leyniskjalasöfnum. Höf-
undurinn, Edvard Radzinskíj, hefur
ritað rúmlega fjörutíu bækur um
sögulegt efni, meðal annars í flokkn-
um Leyndardómar sögunnar. Nokkr-
ar bóka hans
hafa verið
þýddar á ensku
t.d. um Rúss-
landskeisarana
Nikulás II. og
Alexander II.,
Raspútín og um
Stalín.
Íslenska út-
gáfu bók-
arinnar hefur
Haukur Jó-
hannsson verkfræðingur þýtt úr
rússnesku. Þetta er mikill og ekki
árennilegur texti (708 bls.). Að þýða
verkið og skila á þann hátt sem
Haukur gerir er stórvirki.
Til eru opinberar íslenskar ritregl-
ur um umritun nafna úr rússnesku á
íslensku og er þeim fylgt í bókinni.
Haukur kýs að nota íslenskar beyg-
ingareglur og skrifar Stalíni, Molo-
tovi, Zinovjevi, Trotskiji þegar hann
fjallar um þessa karla eða aðra í
þágufalli. Þetta er óvenjulegt en
venst við lesturinn.
Í textanum eru nokkur leiðarorð
eins og „beygur“ sem lýsir hræðsl-
unni sem Stalín magnaði meðal sam-
starfsmanna sinna og þjóðarinnar
allrar til að tryggja sér völd og
treysta sig í sessi. Þá kemur „djúpa
tungumálið“ oft við sögu. Að fyrir-
mælum Stalíns var af hálfu flokksins
fundið að einhverju opinberlega sem
virtist smávægilegt, í raun var um að
ræða viðvörun um allt annað og miklu
verra.
Yfir verkinu svífur óhugnaður sem
tengist söguhetjunni, einræðisherr-
anum og harðstjóranum Jósep Stalín
( 21.12. 1879 – 05.03.53). Allt líf hans
einkenndist af launráðum og
grimmdarverkum. Hann heillaðist af
þessum orðum Karls Marx: „Aðeins
ein leið er fær til að stytta og lina
þjáningar gamla samfélagsins: blóð-
ugar fæðingarhríðir hins nýja – ógn-
arstjórn byltingarinnar.“ Stalín orðar
þetta á sinn hátt: „Ógnarstjórn –
skjótasta leiðin til nýs samfélags.“
(Bls.184.) Þetta var leiðarljós hans.
Ekki hlífði hann þeim sem stóðu
honum næst. Af þeim fær Svjetlana,
dóttir hans, ein mannúðlegan blæ.
Nadja, móðir hennar, er sögð hafa
stytt sér aldur. „Hann gerði Svjet-
lönu litlu að húsmóður í stað þeirrar
látnu. Og fyrir bragðið fékk hann það
sem hann sóttist eftir – aðdáun og
undirgefni. Enda var hann býsna
hrifinn af henni. Væntumþykjan kom
kostulega fram. Hún skrifaði honum
– skipanir. Honum, sem enginn dirfð-
ist að segja fyrir verkum! Það var
leikur sem honum fannst við hæfi...“
(Bls. 362.)
Bókinni fylgir mannanafnaskrá en
því miður ekki venjuleg nafnaskrá
þar sem fram kemur hvar í bókinni
má finna nafn viðkomandi konu eða
karls.
Bókin skiptist í þrjá hluta: Soso:
Ævi og uppvöxtur; Koba: Ævi og
undanbrögð og Stalín: Ævi, umsvif og
andlát. Þessi þrjú nöfn valdi Iosif
Vissarionovitsj Dzjúgasvhvílí, sem
fæddist í Gorí, Georgíu, sér á ólíkum
skeiðum ævi sinnar og tengist saga
hverju þeirra. Bókarhlutarnir þrír
skiptast í 25 kafla og hver kafli síðan í
einstaka þætti. Hluta- og kaflaheiti
eru birt í efnisyfirliti en ekki heiti ein-
stakra þátta. Fyrir lesandann er því
ekki auðvelt að nota bókina sem upp-
flettirit. Þetta er skaði vegna þess
mikla magns upplýsinga og fróðleiks
sem þar er að finna.
Orðið „draumsýn“ er eitt af leið-
arorðum bókarinnar. Það lýsir áform-
um Stalíns um að færa út yfirráða-
eða áhrifasvæði sitt í nafni bylting-
arinnar 1917 eftir að hann hafði gert
foringjann Lenín að „Guð-Lenín“. Til
að ná þessu markmiði taldi hann
hreinsanir í flokknum óhjákvæmi-
legar og þær framkvæmdi hann af
kaldlyndi og nákvæmni.
Höfundur styðst ekki aðeins við
trúnaðarskjöl heldur er frásögn hans
reist á eigin reynslu, minningum föð-
ur hans og viðtölum sem hann tók við
ýmsa sem urðu vitni að því sem frá er
sagt, til dæmis dauða Stalíns. Þótt
undarlegt sé hefur verið gerð gaman-
mynd um dauða Stalíns. Ekki er þó
öllum hlátur í huga sem hana sjá.
Frásögnin í bókinni sýnir að ekkert
var hlægilegt við að öryggisverðir
Stalíns fundu hann á gólfinu í litlu
borðstofunni í dötsju hans með lífs-
marki að morgni 1. mars 1953.
Deilt hefur verið um aðdraganda
þess að Stalín féll. Radzinskíj birtir
frásögn sem sýnir að ekki er óhugs-
andi að Lavrentíj Bería, yfirmaður
sovésku öryggislögreglunnar, hafi
látið eitra fyrir Stalín.
Stalín hannaði ógnarferli sem þar
sem „beygurinn“ og „djúpa tungu-
málið“ skiptu miklu. Kalda stríðið hóf
hann í krafti sigurs Rússa á Hitler, að
hann hefði í fullu tré við forystumenn
Bandaríkjanna og Bretlands og for-
skotsins sem hann taldi vetnis-
sprengjuna veita sér til að sigra óvini
utan Rússlands og Austur-Evrópu. Í
bókinni segir að Stalín hafi eignast
vetnissprengjuna árið 1953 á undan
Bandaríkjamönnum. Raunar var
gerð tilraun með bandaríska vetnis-
sprengju árið 1952. Samhliða því sem
alið var á ótta frá Moskvu með sov-
éskum gereyðingarvopnum var lagð-
ur grunnur að nýjum gyðinga-
ofsóknum.
Stalín skilgreindi að þessu sinni
eins og áður óvini í eigin flokki og inn-
an Kremlar. Tveimur forstjórum ör-
yggis- og leyniþjónustunnar á undan
Bería hafði verið fórnað fyrir
„draumsýnina“. Sá Bería eigin sæng
uppreidda og ákvað að gera út af við
Stalín?
Lesandinn fær ekki endanlegt svar
við þessari spurningu. Ekki heldur
við spurningum um hvort Stalín hafi
átt hlutdeild í dauða Nödju, konu
sinnar, eða morðinu á Sergeij Kírov,
flokksleiðtoga í Leníngrad, sem var
náinn Stalín á meðan hann nýttist
honum lifandi. Dauði Kírovs árið 1934
varð Stalín tilefni blóðugrar aðfarar
að valdahópnum innan flokksins sem
hafði komið að byltingunni árið 1917.
Lýsingar á þessum hreinsunum inn-
an flokksins og aðferðunum sem beitt
var í fjögur ár til að gera út af við alla
„óvini flokksins“ eru þungamiðja bók-
arinnar. Árið 1937 breiddist ógn-
arbylgjan um þjóðfélagið allt og á
árinu 1938 hafði Stalín náð markmiði
sínu, öll völd voru í höndum hans.
Edvard Radzinskíj segir: „En mér
hefur verið hugleikið eitt atriði: Hvað
átti Stalín mikinn þátt í réttarhöld-
unum? Það er fyrst núna þegar ég
hef lesið fjölda skjala að ég get fullyrt
– að hann stjórnaði sjálfur réttar-
höldunum. Og hvernig hann stjórn-
aði! Af hvílíkri natni hann stjórnaði
þessu leikhúsi skelfingarinnar! Og
skipaði jafnvel í hlutverk...“ (Bls.
288.)
Hér er lýst harðstjóra sem nýtti
sér kenningar Marx. Hann sat sem
nýr einvaldur Rússlands 21 ári eftir
að Rússlandskeisara var steypt af
stóli. Hann stefndi að heims-
yfirráðum. Valdakerfið sem hann
mótaði hrundi árið 1991. Níu árum
síðar náði ný klíka völdum í Kreml,
fyrst með auðsöfnun að leiðarljósi en
nú útþenslu í krafti endurreists her-
afla. Líklegt er að Vladmír Pútín
stjórni af sömu natni og Stalín, hvað
sem grimmdinni líður.
Vegna þess hve frásögnin er þrúg-
andi er góður kostur að sitja ekki of
lengi hverju sinni yfir textanum.
Kynni af ævi Stalíns eru hins vegar
öllum nauðsyn sem vilja átta sig á
grimmd 20. aldarinnar sem ól hann af
sér auk Hitlers, Maós og Pols Pots.
Líf og launráð ógnvalds
AP
Frambjóðandinn Mynd af Jósef Stalín fyrir kosningar til þings Sovétríkj-
anna í mars 1950. Kommúnistaflokkurinn, með Stalín aðalritara í broddi
fylkingar, fékk 99,7% atkvæða. Aðrir flokkar voru ekki í framboði.
Ævisaga
Stalín ævi og aldurtili bbbbm
Eftir Edvard Radzinskíj.
Þýðandi Haukur Jóhannsson.
708 bls. Kilja, Sæmundur, 2018.
BJÖRN BJARNASON
BÆKUR