Skírnir - 01.04.2004, Blaðsíða 22

16
GERT KREUTZER
SKÍRNIR
einungis sonur smábónda. En hér skiptir mestu máli hvernig þeirri
samfélagslegu stjórnskipan, sem mælt er fyrir með eindregnum
hætti, skuli háttað. Hér er ekki lengur um að ræða samfélag jafn-
ingja heldur samfélag með skýrt skilgreindri virðingaskipan, samfé-
lag sem höfundur þekkti augljóslega í útlöndum og kunni að meta.
Rétt eins og Þórólfur Kveldúlfsson í Egils sögu afsalar Þorsteinn sér
sjálfstæði sínu til að ganga á hönd höfðingja og þjóna honum.
Á grundvelli ættrakningar aftast í þættinum má rekja þáttinn
til miðrar 13. aldar (á milli 1235 og 1239).16 Á þessum tíma átti sér
stað rækileg umræða en einnig heiftúðugar deilur um stjórnskip-
an íslands. Höfundur Þorsteins þáttar stangarhöggs er hér
málsvari þjóðfélags er byggir á lénskipulagi til að tryggja friðinn -
að því tilskildu að höfðingjanum séu ljósar siðferðilegar og félags-
legar skyldur sínar og að sambúðin byggist á gagnkvæmu trausti.
Eins og áður sagði virðist höfundur Þorsteins þáttar stangar-
höggs gera ráð fyrir að lesendur þekki Vopnfirðinga sögu, þáttur-
inn er reyndar að vissu leyti andstæða sögunnar. Þetta verður ljóst
af eftirfarandi hliðstæðu. í Vopnfirðinga sögu leitar smábóndinn
Þórður til goðans Brodd-Helga um hjálp í lagaþrætu en hann vill
því aðeins láta til sín taka að Þórður afsali honum allar eigur sín-
ar. Þórður á þess engan kost að hafna þessum afarkostum og hlýt-
ur því upp frá þessu að vera upp á náð Brodd-Helga kominn.
Hrein valdafíkn og ágirnd goðans leiðir til þess að Þórður missir
sitt. Atburðarásin í Þorsteins þætti stangarhöggs leiðir til sömu
niðurstöðu. Smábóndi lætur bæ sinn af hendi og býr eftir það
eignalaus hjá óðalsbónda. En munurinn er sá að í síðara tilvikinu
eru aðstæður allar jákvæðar. Þorsteinn afsalar sér eign sinni af fús-
um og frjálsum vilja og siðfræðilega er ekkert við það að athuga.
Bjarni getur sem gildur foringi gert þá eðlilegu kröfu að Þorsteinn
beygi sig fyrir honum og Þorsteinn getur talið sér til tekna að
hann naut þeirrar virðingar að fá að fylla flokk Bjarna.17
16 Jón Jóhannesson 1950:xxxiii.
17 Richardson telur að atburðarásina megi rekja til efnahagslegra þvingana:
„Thorstein mixes deference with verbal barbs and powerful blows in such a
way as to reach a compromise with Bjarni. The terms are that Thorstein will
work for Bjarni, who in turn agrees to provide for Thorarin" (1995:48). Grein-