Skírnir - 01.04.2004, Qupperneq 94

88
KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
innar útkomu eða ástands er persónan lendir í og (3) tiltekinna
staðreynda, sem kallaðar eru verðskuldunargrunnur persónunnar,
er varða ákveðna eiginleika eða athafnir hennar sem lagðar eru á
vogarskálar við verðskuldunarmatið.16
Þeir sem fallast á verðskuldunina sem einn þátt réttlætis - hvert
vægi sem þeir vilja svo ljá honum við heildarmat þess - hafa þar
með fundið léttvægar hinar þrjár meginástæður þess að Rawls, og
flestir frjálslyndissinnar af hans sauðahúsi, vildu úthýsa verðskuld-
uninni;17 en þær voru í sem fæstum orðum eftirfarandi:
(a) Verbskuldun krefst siðferðilegrar ábyrgðar, en enginn ber í
raun ábyrgð á eiginleikum sínum og athöfnum niðurfyrir allt mó-
tak náms og náttúru.18 Einn anginn af hinni aristótelísku verald-
arhyggju sem nú ber hæst er einmitt að hafna þessu og líta þannig
á að þótt enginn skapi sig sjálfur beri menn að öllu jöfnu fullnægj-
andi ábyrgð á því sem þeir hafa sjálfir gert úr sér til þess að unnt
sé að segja að þeir verðskuldi þessa eða hina útkomuna.19 Þetta
merkir ekki að einstaklingur þurfi að bera siðlega ábyrgð á hverri
tiltekinni útkomu sem hann verðskuldar: Hitler hefði átt skilið að
farast í jarðskjálfta þótt hann bæri ekki ábyrgð á jarðskjálftanum,
heldur af því að hann bar ábyrgð á því að vera persóna sem átti slík
endalok skilið.20
(b) Verðskuldun er of„þykkt“ eða efnismikið bugtak til að eiga
heima í siðferðilegri umrxðu; hún varðar lífsgildi sem eru afstœð
við einstaklinga og samfélög/samfélagskima, en ekki almennar
leikreglur er allir verða að hlíta. Þessi forsenda frjálslyndissinna
hefur verið harðlega gagnrýnd af þeim sem telja að skilning frjáls-
lyndisstefnunnar á mannlegu sjálfi og gæðum skorti jafnt fyllingu
16 Um skilgreiningu verðskuldunar má fræðast betur í grein minni (2004b).
17 Þar gekk raunar ekki hnífurinn á milli Rawls og Nozicks, eins og Þorsteinn
skýrir ágætlega í grein sinni (1984).
18 Það var, ef ég man rétt, Steinn Elliði sem hélt því fram að önnur af tveimur nátt-
úrum mannsins leitaði „niðrávið, niðrí jörðina, þúsund stúngur niðurfyrir alt
mótak“.
19 Talsvert ítarlega lýsingu á hinni aristótelísku hugmynd um ábyrgð okkar á eig-
in hneigðum er að finna í 4. hluta eldri Skírnisgreinar minnar (1994).
20 Meira má lesa um ábyrgð og verðskuldun í grein minni (2004b).