Skírnir - 01.04.2004, Qupperneq 116

110
KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
verr aðgreinanlegar frá öðrum almennari tilfinningum en gengur
og gerist um tilfinningar sem beinast að lífsláni annarra. Ég gef
mér þetta einfaldlega sem staðreynd í flokkunarkerfi mínu hér að
neðan með því að tala um „vissa“ tegund af þessari eða hinni al-
mennari tilfinningunni.
Hinn annmarkinn við kerfi Smiths er sá að hann notar verð-
skuldun ekki sem breytu; hann gerir til dæmis engan greinarmun
á óánægju með verðskuldað eða óverðskuldað ólán (annarra eða
manns sjálfs). Var ég ef til vill of fljótur á mér í síðasta hluta að lýsa
meðaumkun og hluttekningu sem aðgreindum tilfinningum; er
meðaumkun kannski bara óánægja með ólán annars manns,
blandin reiði (sem er önnur, óskyld tilfinning) vegna sjálfskapar-
víta hans? Vissulega háir okkur hér hið vandræðalega ástand nú-
tímakenninga um tilfinningar, þar á meðal vitsmunakenninganna,
að hafa ekki klakið út neinum skýrum kennimörkum einstakra til-
finninga.71 Tvennt fær mig þó til að trúa því að verðskuldun skipti
máli í þessu sambandi og greini þessar tilfinningar í sundur. Hið
fyrra eru endurteknar rannsóknarniðurstöður sálfræðinga sem
sýna fram á hve mikið vægi fólk ljær réttlæti og óréttlæti í mati
sínu á tilteknu ástandi og hve oft það vægi ríður baggamuninn um
hvaða tilfinning brýst út.72 Hið síðara er hve viðhorfin sem liggja
til grundvallar til að mynda illfýsi (óánægju með verðskuldað lán
annarra) og réttlátri reiði (óánægju með óverðskuldað lán annarra)
- sem og hið dæmigerða látæði sem þeim fylgir - eru í raun ólík.
Kenndirnar (hormónaflæðið, taugatitringurinn og allt það) kunna
að vera ósundurgreinanlegar, en það er aukaatriði; við vitum að
gjörólíkar tilfinningar geta brotist fram með sömu innri kennd-
um.73 Að vísu verður torveldara að greina að viðhorfin og lát-
brigðin þegar maður sjálfur blandast inn í verðskuldunarmatið, en
sálfræðirannsóknir virðast þó benda til þess að einnig í þeim til-
vikum sé verðskuldunin þýðingarmikil breyta.74
71 Ég ræði þennan þekkta vanda í geðshræringagreininni (1994).
72 Sjá t.d. Mikula o.fl. (1998).
73 Ég greini frá þekktum rannsóknum sem leitt hafa þetta í ljós í grein minni
(1994).
74 Sjá t.d. Feather (1999), einkum bls. 241-243.