Skírnir - 01.04.2004, Qupperneq 266

260
GUNNAR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
Samviskan
„Hann stóð í römmu stríði / og stefndi beint til Worms...“ (M. Joch.:
Marteinn Lúther). Lúther höfðaði til samvisku sinnar á örlagastundinni
frammi fyrir keisara og ríkisþingi í Worms árið 1521 þar sem hann mælti
þessi frægu orð:
Verði ég ekki sannfærður með vitnisburði ritningarinnar og skýrum
rökum - því að ég trúi hvorki páfa né kirkjuþingum, þar sem fullvíst
er að þeim hefur oft skjátlast og þau hafa andmælt sjálfum sér, - þá fæ
ég ekki staðist þau ritningarrök, sem ég hef vísað til. Og þar sem sam-
viska mín er bundin í orði Guðs, get ég hvorki né vil afturkallað
nokkuð, því að það er [hvorki] áhættulaust [né] heiðarlegt að breyta
gegn samvisku sinni. Guð hjálpi mér. Amen. (164)
Þessi orð hafa komið upp í huga margra lútherskra manna í tímans rás,
ekki hvað síst á örlagastundum. Kannski er þessi texti meðal þeirra þekkt-
ustu úr sögu Evrópu á sextándu öld, og þá áreiðanlega ekki hvað síst
vegna þess að hann tengist hinu dýrmæta frelsishugtaki í vitund manna.
Hér er maðurinn sem gengur fram í trássi við andleg og veraldleg yfirvöld
í krafti eigin samvisku.
Menn hafa haldið því fram að Lúther hafi verið sá fyrsti sem vísar til
samvisku sinnar sem forsendu fyrir því að halda fram ákveðinni skoðun
með þessum hætti. Samviskufrelsi er í stjórnarskrám margra þjóða nú á
tímum og tilheyrir almennum mannréttindum. Það frelsishugtak sem
Lúther tekur sér í munn á þó harla lítið sameiginlegt með mannréttindum
í nútímaskilningi og sama mætti jafnvel segja um siðfræði og breytni. Það
er guðfræðilegs eðlis.
í Worms er maðurinn sem hlýðir rödd samviskunnar en gerir sér þó
fullkomlega grein fyrir því að sú rödd er ekki einhlít, svo að hann slær
þann varnagla að samviska hans sé bundin af Ritningunni og lúti leiðsögn
skynseminnar þar að auki. Orð hans í Worms sýna að Lúther hefur
manna best gert sér grein fyrir því að samviskan er ekki rödd sem auðvelt
er að nema. Jafnvel þótt menn telji sína eigin samvisku mótaða af orði
Guðs og skynseminni.
Þótt Lúther hafi gjörþekkt kenningar miðaldanna um tvenns konar
samvisku, meðfædda, skeikula samvisku og hins vegar kristna samvisku
sem þroskast í trúnni, þá þróar hann nýtt viðhorf til samviskunnar sem er
ekki móralskt í eðli sínu heldur trúarlegt. Þess vegna hafa guðfræðingar
kallað samviskuskilning Lúthers „transmóralskan“ eða það sem nefna
mætti „yfirsiðvitlegan“ þar til annað betra hugtak verður fundið. En
merkingin er sú að samviskan að skilningi Lúther snýst ekki um siðræna
breytni mannsins til að byrja með heldur um trú hans. Af trú hans verð-