Fréttablaðið - 03.06.2019, Blaðsíða 12

Ísland gerðist aðili að Mann-réttindasáttmála Evrópu (MSE) á árinu 1953. Síðan þá hefur Ísland verið skuld-bundið að þjóðarétti til að fylgja reglum sáttmálans. Í
46. grein hans segir að samningsríki
skuldbindi sig til að hlíta endan-
legum dómi Mannréttindadóm-
stóls Evrópu (MDE).
Á árunum upp úr 1990 var mikil
umræða um sáttmálann meðal
íslenskra lögfræðinga. Sumir, m.a.
Ragnar Aðalsteinsson, héldu því
fram að sáttmálinn hefði í raun
lagagildi hér á landi þar sem íslensk-
ir dómstólar ættu ekki annan kost
en að fylgja ákvæðum hans. Enginn
hélt því fram að ekki þyrfti að hlíta
niðurstöðum MDE svo ég muni.
Árið 1994 var MSE lögfestur hér
á landi, eftir að MDE kvað upp
áfellisdóm á hendur íslenska ríkinu
í máli Þorgeirs Þorgeirsonar rithöf-
undar. Var það að ráði nefndar, sem
dómsmálaráðherra hafði skipað
til að gera tillögu um viðbrögð við
dómnum. Nefndin var vandlega
skipuð, þeim Ragnhildi Helga-
dóttur, Birni Bjarnasyni, Eiríki
Tómassyni, Markúsi Sigurbjörns-
syni og Ragnari Aðalsteinssyni.
Niðurstaða nefndarinnar var að
leggja til að sáttmálinn yrði lög-
tekinn hér á landi. Var það einkum
stutt þeim rökum að lögfesting sátt-
málans yrði til að auka réttaröryggi
og tryggja að hann hefði bein áhrif
að landsrétti.
Ekki er annað að sjá en að Ísland
hafi allt frá þessum tíma virt MSE
og talið sig bundið af ákvæðum
hans, eins og þau hafa verið túlkuð
af MDE. Sem dæmi má nefna að í
nóvember 2018 stóð Lögmanna-
félag Íslands fyrir fundi með yfir-
skriftinni „Hlutverk íslenskra dóm-
stóla við beitingu MSE – samstarf
eða tregða?“. Fyrirlesari var Róbert
Spanó, dómari Íslands við MDE.
Niðurstaða hans var að svo virtist
sem tregða íslenskra dómstóla til
þess að fylgja dómum MDE væri á
undanhaldi og undanfarinn ára-
tug hafi íslenskir dómstólar leitast
við að eiga „samstarf“ við Mann-
réttindadómstólinn. Hæstiréttur
hefur í mörg skipti þurft að taka
afstöðu til málatilbúnaðar, þar sem
vísað hefur verið til ákvæða sátt-
málans. Dæmi þar um er mál nr.
371/2010, ákæruvaldið gegn Jóni
Ásgeiri Jóhannessyni o.fl. Um var að
ræða ákæru vegna meintra skatta-
lagabrota. Ákærðu héldu því fram
í vörn sinni að þeir hefðu þegar
fengið refsingu í formi álags. Það
væri brot gegn ákvæði sáttmálans
að ákæra/refsa tvisvar vegna sama
verknaðarins. Á þessum tíma lágu
fyrir fordæmi MDE einmitt um
þetta efni, sem ákærðu vísuðu til. Í
forsendum Hæstaréttar kom fram
að hann liti til dómsúrlausna MDE,
en í framhaldi af því var komist að
niðurstöðu um að „óvissu gætti“
um skýringu á ákvæði sáttmálans
sem til umfjöllunar var. Var kröfu
ákærðu um frávísun málsins hafnað
af þeirri ástæðu. Í framhaldinu voru
þeir sakfelldir og ákveðin refsing.
Augljóst er að hafi Hæstiréttur
ekki talið sig bundinn af fordæm-
um MDE, þá hefði rökstuðningur
réttarins verið á annan veg en að
framan greinir.
Sakfelldu leituðu til MDE vegna
þessa, sem kvað upp dóm í maí 2017.
Þar var sakfellingardómur Hæsta-
réttar talinn brot gegn ákvæði
sáttmálans um bann við tvöfaldri
refsingu. Umrætt ákvæði sáttmál-
ans var þar túlkað á sama veg og
Jón Ásgeir og Tryggvi höfðu byggt
á, öndvert við niðurstöðu Hæsta-
réttar. Í framhaldi af dómi MDE
sóttu þeir Jón Ásgeir og Tryggvi um
endurupptöku Hæstaréttar á máli
þeirra. Dómur í því máli féll hinn 21.
maí sl., mál nr. 12/2018. Niðurstaðan
var sú að vísa málinu frá réttinum
með þeim rökstuðningi að ekki væri
að finna heimild í lögum til endur-
upptöku máls í kjölfar þess að MDE
komist að niðurstöðu um að brotið
hafi verið gegn MSE fyrir íslenskum
dómtólum, „við þær aðstæður sem
uppi eru í máli þessu“!
Hæstiréttur hafði áður komist
að öndverðri niðurstöðu og leyfði
endurupptöku, í máli nr. 512/2012
(kennt við Vegas). Í Vegas-málinu
hafði MDE komist að niðurstöðu um
brot gegn ákvæði MSE um réttláta
málsmeðferð. Hvernig Hæstarétti
tókst að gera þann greinarmun á
þessum málum að annað skyldi end-
urupptekið en hitt ekki er örðugt að
skilja. Í báðum tilvikum er um það
að ræða að efnisreglur sáttmálans
voru brotnar. Endurupptöku Vegas-
málsins lauk þannig að ákærði var
sýknaður og í framhaldinu gerðar
réttarbætur varðandi málsmeð-
ferð fyrir dómi. Til viðbótar þessu
greiddi íslenska ríkið hinum ákærða
skaðabætur vegna tjóns sem hann
hafði orðið fyrir vegna rangrar sak-
fellingar. Í tilviki Jóns Ásgeirs og
Tryggva sitja þeir ennþá uppi með
sakfellingardóminn ólögmæta, og
íslenska ríkið hefur ekki séð sóma
sinn í að endurgreiða þeim sektir
sem þeir höfðu greitt. Þessi málalok
eru augljóst brot gegn MSE. Þau eru
vitandi vits og engar afsakanir til.
Einhverjir hafa fundið það út að
dómur Hæstaréttar staðfesti full-
veldi Íslands. Dómsmálaráðherra,
sem sagði af sér fyrir nokkrum
mánuðum síðan, skrifaði grein þar
sem hún ályktar að dómur MDE í
Landsréttarmálinu svokallaða sé
„umboðslaust pólitískt at“. Talsmað-
ur ákæruvaldsins lýsti því svo að í
Strassborg sitji „lögfræðingar með
einhverjar hugmyndir“. Allt vekur
þetta spurningar um raunverulegt
gildi MDE og virðingu Íslands fyrir
honum þegar á reynir. Á að skilja
nýgenginn dóm Hæstaréttar þannig
að hann feli í sér U-beygju í afstöðu
dómstólsins til MSE frá því sem rætt
var á málþinginu í nóvember í fyrra?
Ef um U-beygju er að ræða, á maður
þá að leyfa sér, eins og ráðherrann
fyrrverandi hefur nú gert, að velta
því upp hvort dómurinn byggist á
einhverju öðru en lögunum? Orð
Hæstaréttar „í máli þessu“ geta verið
vísbending um það. Og þetta getur
þá líka verið lausn eða varnarmúr,
fái íslenskir dómstólar ákúrur að
utan fyrir réttarfarið í svokölluðum
hrunmálum, en vænta má niður-
staðna í einhverjum málum af því
tagi á næstunni.
Það er ekki laust við að setji að
manni hroll við þetta. Eina raun-
verulega ályktunin sem ég dreg
af þessu er að Ísland er örríki, þar
sem tengingar eru víða og aukin
hætta á því að nálægðin, tíðarandi
og almenningsálit hafi áhrif á
niðurstöðu dómsmála. Ekki síst
þess vegna hef ég talið MSE vera
mikilvægan öryggisventil hér. Ef
við ætlum ekki að virða niðurstöður
MDE í okkar málum, þá er ástæða til
að fella úr gildi lögin um lögfestingu
hans, jafnframt því að afturkalla
fullgildingu sáttmálans. Þá þarf
enginn að fara í grafgötur með að
sáttmálinn gildi ekki hér á landi og
dómar MDE okkur óviðkomandi.
Allt í krafti fullveldisins sem hefur
þá verið misskilið hrapallega af lög-
fræðingum undanfarna áratugi.
Við viljum þá varla neitt frekar vera
að beygja okkur undir vald EFTA-
dómstólsins og við skulum þá ekki
heldur sóa tíma þingmanna og emb-
ættismanna frekar í orkupakkann
margrædda.
Höfundur er lögmaður og tekur
fram að hann er samstarfsmaður
Gests Jónssonar, verjanda Jóns
Ásgeirs til margra ára. Höfundur
vill að síðustu taka fram að í þessari
grein lætur hann ekki uppi efnis-
legar skoðanir á einstökum úrlausn-
um MDE, né þeirra mála sem eru til
úrlausnar nú. Landsréttarmálið þar
með talið. Þar neytir íslenska ríkið
réttar síns, samkvæmt sáttmál-
anum, til þess að bera málið undir
yfirdeild réttarins. Kannski með
öllu óþarft – því varla er ástæða til
að áfrýja einhverju sem þarf ekki að
fara eftir hvort eð er, eða hvað?
Gísli Hall
Lögmaður
Mannréttindasáttmálinn – næstum alltaf eða aldrei
Hvernig Hæstarétti tókst
að gera þann greinarmun
á þessum málum að annað
skyldi endurupptekið en
hitt ekki er örðugt að skilja
Í þeirri miklu bók sem á frummál-inu heitir Phänomenologie des Geistes og hefur hlotið nafnið
Fyrirbærafræði andans á íslensku
fjallar Hegel m.a. um hið Góða
og hið Illa og þó ekki svo mjög í
siðferðislegum, heldur – eins og
meistarinn sjálfur orðar það – í víð-
tækasta skilningi og því líka, mundi
ég segja, í pólitískum skilningi.
Hegel hefur umfjöllun sína á því
að undirstrika að í firrtum heimi
finnur vitundin sig aldrei í skyn-
veruleikanum. Hún skynjar hins
vegar tvær andrár sem tjá annars
vegar hið almenna og hins vegar hið
einstaklingsbundna inntak. Hér er
því um tvo eðlismætti að ræða sem
hin firrta vitund skynjar sem alger-
ar andstæður sem aldrei ná að slá í
takt saman. Þessir eðlismættir eru,
sem sagt, annars vegar hið Góða og
hins vegar hið Illa. En þar að auki
birtast þeir í hlutveruleikanum
annars vegar sem Ríkisvaldið og
hins vegar sem Ríkidæmið.
Einstaklingarnir geta látið sem
svo að þeir séu fullkomlega óháðir
þessum eðlismáttum tveimur. Á
hinn bóginn er raunveruleiki þeirra
það áþreifanlegur að einstakling-
arnir komast varla hjá því að taka
afstöðu og dæma. Þannig er ljóst að
í hugum sumra er Ríkisvaldið hið
Góða. Ríkisvaldið er verk sem er
afrakstur af starfi allra og endur-
speglar þannig almennt eðli ein-
staklinganna. Ríkisvaldið er þess
vegna – frá þessu sjónarmiði – hið
Góða vegna þess að það er fórnfúst
og styður einstaklingana – háa sem
lága – í lífsbaráttunni. Frá þessu
sjónarmiði er Ríkidæmið hins vegar
hið Illa vegna þess að það er sundr-
ungarafl sem stuðlar að eigingirni
og einstaklingshyggju þar sem ein-
staklingarnir stunda það helst að
skara eld að eigin köku.
En það er ekki bara ein hlið á
þessum málum. Þannig er auðsætt
að í hugum annarra er það einmitt
Ríkidæmið sem er hið Góða. Ríki-
dæmið þjónar nú því markmiði
að gera einstaklinginn að því sem
hann er: mennsk vera. Ríkidæmið
gerir sem sagt einstaklingunum
kleift að þroska gáfur sínar og njóta
tilverunnar. Frá þessu sjónarmiði
hins vegar gerir Ríkisvaldið ekki
annað en að hefta einstaklingana
og setja skorður við athafnafrelsi
þeirra. Frá þessu sjónarhorni er
Ríkisvaldið því hið Illa.
Nú er rétt að undirstrika aftur að
Hegel er hér að ræða um hinn firrta
heim. Þessi heimur er firrtur vegna
þess að í þessum veruleika skynjar
vitundin eðlismættina tvo sem full-
komnar andstæður: um er að ræða
algerlega óyfirstíganlega tvíhyggju
þar sem eðlismættirnir tveir ganga
aldrei hvor öðrum á hönd: hið Góða
og hið Illa er eftir atvikum annað-
hvort … eða; annaðhvort Ríkis-
valdið eða Ríkidæmið.
Hegel keyrir síðan umræðuna
áfram í svimandi háum díalektísk-
um pælingum – sem á engan hátt
eiga erindi í þetta greinarkorn –
þar sem vitundinni tekst loksins að
upphefja eða yfirvinna firringuna,
yfirgefa heim nauðsynjarinnar og
ganga frelsinu á hönd.
Hitt er svo annað mál að við í
nútímanum þurfum hvort eð er
ekki á leiðsögn heimspekingsins að
halda vegna þess að sjálf getum við
hæglega f leytt þessum pælingum
áfram. Staðreyndin er nefnilega sú
að við þekkjum mjög vel úr nánum
félagslegum veruleika það ástand á
hlutunum þar sem hinir andstæðu
pólar – eðlismættirnir tveir – eru í
fyrirrúmi. Ég er auðvitað að tala um
þann félagsveruleika 20. aldar þar
sem annars vegar kommúnisminn
og hins vegar kapítalisminn ríktu.
Frá sjónarhorni kommúnismans er
Ríkisvaldið hið Góða og Ríkidæmið
hið Illa; frá sjónarhorni kapítalism-
ans er þessu öfugt farið.
Þessi öfgafulli félagslegi veruleiki
20. aldar var að sjálfsögðu ekkert
annað en ýtrastra firring. Við hins
vegar – við Íslendingar á okkar
dögum – við vitum hver sann-
leikurinn er í þessu máli: Við vitum
að sannleikurinn er ekki í formi
tvíhyggjunnar sem aðskilur eðlis-
mættina tvo; við vitum að sann-
leikurinn er ekki í annaðhvort … eða
formi, heldur – nú eins og endranær
– í forminu bæði … og.
Bæði Ríkisvaldið, sem þjónar
almennum þörfum einstakling-
anna, sem og Ríkidæmið sem er
afrakstur af óheftu efnahagslífi, er
hið Góða. Þetta er auk þess kerfi
sem við Íslendingar þekkjum mjög
náið því að þetta er það blandaða
hagkerfi sem einkennir velferðar-
samfélagið sem fest hefur rætur á
hinum Norðurlöndunum öllum –
og að nokkru leyti líka hér á Íslandi.
Staðreyndin er sú að Íslendingar
vilja velferð þar sem t.d. sjúkra-
húsum – og almennt séð innviðum
landsins – er sinnt. Samt kjósa
Íslendingar yfir sig trekk í trekk
– og raunar nánast alltaf – stjórn-
málaaf l sem er firrt. Sjálfstæðis-
f lokkurinn er firrt stjórnmálaaf l –
og er ekkert að fara í grafgötur með
það – vegna þess að hugsjón hans
er einhliða. Sjálfstæðisf lokkurinn
leggur megináherslu á einstakl-
inginn og ríkidæmi hans – hyglir
hinum sterkara – en sinnir ekki
þörfum þeirra sem minna mega
sín nema með hangandi hendi.
Sjálfstæðisf lokknum hefur sem
sagt tekist að koma í veg fyrir að
raunverulegt velferðarkerfi nái að
festa rætur hér á landi.
Eins hvað ástandið á heimsvísu
varðar. Sumir ganga með þá f lugu
í hausnum að kapítalisminn hafi
sigrað í kalda stríðinu. Enda er það
svo að kapítalisminn – með banda-
rískan kapítalisma í fylkingar-
brjósti – ryðst fram í heiminum af
offorsi og gegndarlausum hroka,
hagar sér eins og Herra heimsins
og er þess vegna ógn við heimsfrið-
inn (sbr. t.d. ástandið í Íran þessa
dagana). Kapítalisminn er auk þess
ekkert annað en skefjalaus árás
á viðkvæmar náttúruauðlindir
jarðarinnar vegna þess að hann
eirir engu í nafni hagnaðar, græðgi
og eilífs hagvaxtar. Við verðum að
losa okkur við kapítalismann ef
okkur jarðarbörnum á að takast
að lifa í sátt og samlyndi – og í friði.
Hið Góða og hið Illa í pólitískum skilningi
Þór
Rögnvaldsson,
heimspekingur.
3 . J Ú N Í 2 0 1 9 M Á N U D A G U R12 S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð
0
3
-0
6
-2
0
1
9

0
7
:4
1
F
B
0
4
8
s
_
P
0
4
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
3
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
0
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
1
2
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
3
2
4
-F
3
1
4
2
3
2
4
-F
1
D
8
2
3
2
4
-F
0
9
C
2
3
2
4
-E
F
6
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
A

F
B
0
4
8
s
_
2
_
6
_
2
0
1
9
C
M
Y
K