Skessuhorn - 31.10.2006, Blaðsíða 12

12
MIÐVIKUDAGUR 31. OKTÓBER 2006

s
„Eg vildi vera ung kona í dag“
segir Elísabet Guðmundsdóttir frá Skiphyl - og segir tækifærin ævintýralega mörgfyrir ungtfólk í dag
Á björtum vordegi árið 1963
þurfti sá er þetta skráir, þá korn-
ungur, að fara niður að Skiphyl í
Hraunhreppi á Mýrum. Skiphylur
er við Hítará, neðarlega í sveitinni.
Farartækið var nýlegur Land
Rover jeppi. Til að komast niður-
eftir þurfti að setja keðjur á bílinn
vegna aurbleytu. Þegar á bæinn var
komið voru góðar móttökur hjá
þeim systkinum Elísabetu Guð-
mundsdóttur og bróðir hennar
Jóni. Þetta var skrásetjara minnis-
stæð heimsókn og ákvað því að
endurnýja kynnin við Elísabetu
eina dagsstund fyrir skömmu og
biðja hana að rifja upp gamla tíma
vestur á Mýrum. Nú árið 2006 er
Jón bróðir fallinn frá fýrir nokkru
en Elísabet nýtur efri áranna í
Borgarnesi, grúskar meðal annars í
tölvunni sem hún lærði fyrst á þeg-
ar hún var komin á níræðisaldur.
Fráfærur og reyktir
stórgripaleggir
Elísabet Guðmundsdóttir er
fædd 10. janúar árið 1911. Hún
man því tímana tvenna og minnið
er glöggt. Þó segir hún að manna-
nöfn og ártöl standi dálítið í sér, en
ekki lengi. Hún er fýrst spurð hver
sé hennar fyrsta minning?
„Tvímælalaust eru ffáfærurnar
mér minnisstæðar frá æskudögum.
Eg var 10 ára þegar þeim var hætt.
Þetta var yfirleitt um mánaðamót-
in júní-júlí. Þá voru lömbin rekin á
fjall en ánum haldið heima, ekki
öllum, svona um 50 og þær mjólk-
aðar tvisvar á dag. Oftast voru ein-
hverjir strákar úr Reykjavík sem
sátu yfir ánum á daginn og komu
svo stundvíslega með ærnar til
mjalta á kvöldin. Þá voru engar
klukkur en alltaf komu þeir á rétt-
um tíma. Ur ærmjólkinni var gert
smjör til að greiða afgjald eftir
jörðina sem afi minn átti og
einnig skyr sem var talsvert
grófara en það skyr sem við
þekkjum í dag frá mjólkur-
kúm. Skyrið var sýrt og
geymt til vetrarins. Þá var
það borðað, hrært saman
við hafragraut. Þetta var
borðað með kjötsúpu úr
söltuðu ærkjöti. Nánast allt
hrossakjöt var saltað en
hluti þess reykt. Öll stór-
gripabein voru reykt, þau
voru kölluð hraun. Beinin
voru síðan soðin og nöguð
þar til allar tægjur á þeim
voru uppurnar, hvort sem
var um að ræða kjöttætlur
eða sinar. Allt slátur sem til
féll var nýtt og súrsað.
Lappir, lundabaggi og svið;
allt nýtt. Slátrið var súrsað
og því komið fyrir í tunn-
um. Brætt var flot og sett
yfir í tunnunum áður en
þeim var lokað. Þannig
geymdist slátrið mun betur.“ Elísa-
bet rifjar þetta allt upp, hægt og
skýrt og engu líkara en þetta hafi
verið í gær, svo ofarlega er þetta
henni í minni.
En hvað með önnur aðföng á
þessum tímum, gaf ekki sjórinn og
áin, sjávarfang, silung og lax á
þessum árum?
,Jú, auðvitað, afi átti alltaf bát
og veiddi lúðu í ósnum, silungur
og lax veiddist í net. Það voru bát-
ar tilheyrandi flestum bæjum, því
verslunin var í Kóranesi í Straum-
firði. Við fórum stundum krakk-
arnir á móti bátnum hér niður með
ánni og fengum far, því hægt var
að sigla þegar stórstreymt var, al-
veg inn undir bæinn. Annars var
farið að leigja ána á unglingsárum
mínum og ég man eftir Jóhannesi á
Hótel Borg. Hann byggði veiðihús
við Brúarfoss, þar sem vegurinn
vestur á Nes fer yfir ána. Nú eiga
bændurnir veiðihúsið,“ segir Elísa-
bet.
Frost, snjór og
lýðveldisstofhunin
„Svo vikið sé aftur að fyrstu
minningunum, man ég óljóst eftir
frostavetrinum 1918, þeim fimb-
ulkulda en man vel eftir snjóavetr-
inum mikla 1920. Það var haglaust
má segja, frá hausti og fram á sum-
ar. Þá voru engar fyrningar til á
bæjunum og þurfti að gefa mikið
mjöl. Á Skiphyl varð ekki fellir en
það var víða hér um slóðir. Þó ég
muni lítið eftir frostavetrinum
mikla, man ég vel eftir vetrinum
1916-17. Félagar í ungmennafé-
laginu Birni Hítdælakappi höfðu
samið og settu upp leikritið „Bón-
orðið.“ Það var æft á bæjunum í
kring og einu sinni á heimili for-
eldra minna. Svo kom sýningin á
Lækjarbug í janúar 1917. Eg fékk
að fara enda veður gott. Þegar sýn-
ingunni var lokið var klappað.
Þetta var stórkostleg tilfinning
sem kom yfir mann að heyra og sjá
allt fólkið klappa. Það situr svo í
mér rétt eins og gerst hafi í gær.
Svo sitja húslestrarnir á kvöldin í
minningunni. Pabbi kom einu
sinni með „1001 nótt,“ mér er sú
bók afar minnisstæð. Það er mér
líka í fersku minni, lýðveldisstofn-
unin árið 1944. Það var svo
skemmtilegt hve einhugurinn var
mikill. Við fórum nokkur úr sveit-
inni til Þingvalla. Ásmundur á
Grund í Kolbeinsstaðahreppi átti
mjólkurbíl með hálfkassa. Við tók-
um hann á leigu í 3 daga og fórum
á honum. Eg man að það var
grenjandi rigning þegar við fórum
austur. Eg man eftir fólkinu úr
Hvítársíðunni. Það var á vörubíl.
Fólkið stóð prúðbúið á pallinum í
lemjandanum. Eg hygg að það hafi
flest farartæki verið notuð til að
komast á Þingvöll, þaðan sem þess
var kostur. Þetta er ógleymanlegt,
þessi mikla og hlýja samstaða. Það
er ekki oft sem hún næst svo órof-
in hér á Islandi," segir Elísabet og
bætir við að úr þessari eftirminni-
legu ferð á Þingvelli séu enn á lífi
Bogi og Guðbjörg
á Brúarfossi og Jó-
hann á Kálfalæk.
Þriðja flokks
símstöðvar
Hvernig þróuð-
ust rafmagns og
símamál á Mýrum
og hvað með sam-
göngur?
„Elsta leiðin lá
upp undir fjalli.
Fyrst þegar ég man
efrir mér var kom-
inn vegur um Brú-
arfoss hér fyrir
ofan, ekki merki-
legur svosem en
þetta var notað.
Niður að Skiphyl
var ekki gerður al-
mennilegur vegur
fyrr en um 1970.
Síminn til Ólafs-
víkur var lagður vestur Mýrar
1922. Þá voru settar upp afgreiðsl-
ur síma á Langárfossi, Arnarstapa
og Brúarfossi. Þetta voru kallaðar
þriðja flokks stöðvar. Þær voru
opnar tvo tíma á dag, einn árdegis
og einn síðdegis. Á þessar stöðvar
þurftum við að fara til að hringja.
Eg man ekki fýrir víst hvenær sím-
inn kom í Skiphyl, man þó að þeg-
ar íbúðarhús var byggt 1952-53 var
síminn ekki kominn.
Kvenfélagskonur fóru
og hittu þingmennina
Varðandi rafmagnið er talsverð
saga að segja frá því. Kvenfólkið
stóð fyrir Jdví að ýta á að rafmagn-
ið kæmi. Eg og fleiri konur boðuð-
um fund í kvenfélögunum milli
Langár í suðri og Kaldár í norðri
og ræddum rafmagnsmálin, þetta
var á árunum fyrir 1970, því
það ár kom rafmagnið. Víða
voru búnar að vera nokkuð
lengi dísilvélar sem voru
orðnar úr sér gengnar. Það
voru stofnaðar rafmagns-
nefndir. Við fórum konurnar
með körlunum á fund þing-
manna suður í Alþingi árið
1969. Við hittum þar m.a.
Halldór E. Sigurðsson, Jón
Árnason, Friðjón Þórðarson
og Ásgeir Bjarnason í Ásgarði
í Dölum. Haustið eftir kom
svo rafmagnið. Hrepparnir
hjálpuðu hér með lánafyrir-
greiðslu til að flýta fyrir.
Vatnsmál hér voru líka í
ólestri. Víðast hvar hálfgert
hland. Við konurnar tókum
virkan þátt í að ferskt, gott
vatn var lagt um hreppanna,
tekið ofan úr Grímsstaða-
múla. Á þessum árum var ein
kona í hreppsnefnd; Ingi-
björg á Ökrum, ég fékk
stundum nokkur atkvæði en náði
ekki kjöri í hreppsnefnd. Það hafa
orðið miklar breytingar á tíðar-
anda frá því þá var og er nú. Nú í
dag er gaman að vera ung kona,
það eru svo miklir möguleikar fyr-
ir unga fólki, alveg með ólíkindum.
Eg gæti svo vel hugsað mér að vera
ung í dag og nýta mér tækifærin
sem í boði eru,“ segir Elísabet.
Áfallá
kyndilmessu 1975
En hvað með samskiptin við hitt
kynið Elísabet? Nú giftust þið
systkinin ekki að undanskilinni
einni systurinni?
„Ung var ég afar heimakær og
feimin og við flest systkinin. Við
systurnar vorum fjórar og svo Jón
bróðir. Nám mitt varð aldrei meira
en farskólinn. Aldrei fór ég neitt til
náms. Reyndar hygg ég að hann afi
minn hafi verið mér betri en eng-
inn. Hann var stöðugt að fræða
mig, áhugi minn var mikill og
minnið gott, aðstæður voru frekar
erfiðar þegar við vorum ung. Pabbi
var sjúklingur árum saman, síðustu
sex árin rúmliggjandi heima. Það
var því ekki hugsað um annað en
heimilið og búskapinn. Eg held að
það hafi verið pipar í blóðinu okk-
ar.“ Elísabet er hugsi og bætir við.
„Það var þó okkar lán að eignast
systurson, Guðmund sem giftist
Lilju Jóhannsdóttur frá Kálfalæk.
Þau tóku við búskapnum í Skiphyl.
Þau áttu orðið tvö börn þegar við
urðum fyrir þungu áfalli. Á kyndil-
messu, í byrjun febrúar árið 1975
brann íbúðarhúsið. Það brann allt
sem brunnið gat. Það kviknaði í út
frá rafmagni að morgni til. Jón gat
rétt náð að hringja á næsta bæ og
láta vita af brunanum. Við stóðum
allslaus á hlaðinu. Við fengum
skúra hjá Vegagerð ríkisins sem við
höfðum að láni þar til nýtt íbúðar-
hús var teldð í notkun. Þetta var
erfitt tímabil. Sem betur fer hefur
allt blessast síðan,“ segir Elísabet.
Eitt sumar í
Fljótshverfi
„Það verður þó að geta þess að
ég hef þó farið í aðra landshluta
sem ferðamaður," hér hlær Elísa-
bet og bætir við: ,Já, einnig var ég
í kaupavinnu eitt sumar á Kálfafelli
í Fljótshverfi. Fór austur um vorið
og heim aftur um veturnætur.
Þetta var afar skemmtilegur tími.
Selflutt austur, ekki voru þá brýrn-
ar. Það var hinsvegar lítið í ám um
haustið. Þannig komst ég með
sama bílnum alla leið að austan og
til Reykjavíkur.“
Fékk skæri í auga
I spjallinu við viðmælanda hefur
Elísabet vinstra augað lokað að
mestu. Spurt er hvers vegna?
„Eg var þriggja ára þegar ég rak
skæri í vinstra augað og hef ekki
séð með því síðan. Framan af ævi
var skemmda augað opið þegar það
átti við en hin síðari ár hefur augn-
lokið sigið yfir. Eg komst þó í gegn
um farskólann," hún hlær við.
En nú færist talið til áhugamál-
anna. Elísabet er sílesandi og skrif-
andi.
„Eg byrjaði snemma að setja sam-
an texta sem mætti leika á sviði. Á
Skiphyl var vinnukona þegar ég var
lítil, Sigríður Gottskálksdóttir. Hún
hafði mikin áhuga fyrir leiklistinni
og ég drakk í mig allt sem hún sagði
þegar verið var að æfa eitthvað
heima. Síðan fór ég að smða að sviði
texta úr sögum og leikritum. Nú
þegar sjónin er ekki eins skörp, þyk-
ir mér notalegt að fá texta á spólum
og nýti mér það óspart."
Elísabet fór snemma að leika sjálf
á sviði, fyrst í heimahúsum en síðar í
bragganum á Amarstapa og svo í
Lyngbrekku. „Bjarni Ásgeirsson, al-
þingismaður útvegaði hingað stóran
bragga frá setuliðinu sem komið var
fyrir hjá Arnarstapa. Þar lékum við
hluta úr leikritum eða eitthvað sem
við höfðum soðið saman úr ein-
hverjum sögum. Jón bróðir minn
hafði einnig mjög gaman af þesstun
leikaraskap. Það voru haldnar mjög
fjölmennar samkomur í bragganum.
Það kom fólk úr hreppunum báðum,
Álftaneshreppi og Hraunhreppi en
einnig vestan að, úr Kolbeinsstaða-
hreppi og jafnvel enn vestar.
..Og einnig
í kvikmyndum
Svo var það einhverntíman að
Snjólaug á Brúarlandi kom gangandi
frá Lækjarbug, sem er næsti bær fyr-
ir ofan Skiphyl. Það var mikil ófærð
og varla fært nema fuglinum fljúg-
andi. Hún flutti þau tíðindi að það
vantaði leikara í kvikmynd sem
Hrafn Gunnlaugsson ætlaði að gera.
Við fórum ellefu í prufutökur héðan
af svæðinu. Jón ætlaði ekki að gefa
sig í þetta en harm lét sig þó. Við
vorum svo upp í Hvítársíðu, héldum
til í félagsheimilinu Brúarási við
Stóra Ás, þar var legið í flatsæng á
meðan tökur stóðu yfir á Kolsstöð-
um í Hvítársíðu. Þetta var kvik-
myndin „Óðal feðranna." Aftur síð-
ar leitaði Hrafn Gunnlaugsson til
okkar. Eg fór suður og hélt til í
Gróttu. Farið var nokkuð víða í upp-
tökur. Til varð kvikmyndin „Hin
Helgu vé“ sem fékk góða dóma.
Loks leitaði Hrafn í þriðja sinn til
mín og vildi að ég léki í „Hrafninn
flýgur“. Eg treysti mér ekki til þess
og hef ekki verið í kvikmyndaleik
síðan.“