Fréttablaðið - 31.05.2012, Blaðsíða 24

24 31. maí 2012 FIMMTUDAGUR
Það hefur verið bent á að bygg-ingamagn á lóð nýja Land-
spítalans verði meira en sem
nemur fjórum Smáralindum. Það
má einnig miða við að bygginga-
magnið verður meira en það er
samanlagt í öllu Fellahverfi og
Mjódd. Þá er meðtalið atvinnu-
húsnæði, íbúðarhúsnæði, skólar,
bílskúrar og allt sem nöfnum
tjáir að nefna. (Heimild: Skipu-
lagssjá í maí 2012)
Auðlindir borgarinnar
Í grein sinni „Hvernig nota
stjórnvöld skipulag höfuðborgar-
svæðisins til að koma markmið-
um í framkvæmd?“ sem birtist í
Fréttablaðinu 26. apríl 2012 segir
Arna Mathiesen arkitekt m.a.:
„Aðkallandi viðfangsefni hönn-
unar eru vangaveltur um hverju
úr er að moða áður en nýrri sýn
er kastað fram, ákvarðanir eru
teknar og nýtt er búið til.“
Frá því fyrsta skýrslan um
nýja Landspítalann var gerð og
til þessa dags hefur nánast ekk-
ert verið fjallað um aðlögun
bygginga og starfsemi nýja spít-
alans að íbúðahverfunum sem
umlykja spítalann á þrjá vegu.
Það eru alvarleg mistök enda
nokkuð augljóst að ekki er auð-
velt að koma þessari tröllauknu
framkvæmd fyrir í grónu, frið-
sælu og eftirsóttu íbúðarhverfi.
Byggðin umhverfis Landspít-
alann er ekki aðeins mikilvæg
þeim sem þar búa heldur er hún
hluti af auðlegð borgarinnar og
ber að líta á og vernda sem slíka.
Ef til vill má líkja þessu við
það þegar Morgunblaðshöll-
inni, sem er af svipaðri hæð og
sumar spítalabyggingarnar, var
skellt niður í Grjótaþorpið. Víða
um lönd hafa menn rifið slíkar
menjar módernismans og nýlega
var spítalabygging, sem byggð
var á svipuðum tíma í Þránd-
heimi, jöfnuð við jörðu. Í Reykja-
vík var Moggahöllin látin standa
en Fjalakötturinn rifinn. Þó ekki
standi til að rífa íbúðabyggðina
kringum Landspítalann þá mun
hún rýrna verulega að gæðum.
Hvar á spítalinn að vera?
Ég tel mig vita hvar best sé að
staðsetja nýjan Landspítala ef
hann verður byggður í samræmi
við núverandi áform. Nokkur
atriði varðandi lóðina, reksturinn
og umhverfið virðast þó blasa
við án mikilla reikninga. Það er
t.d. æskilegt;
1) að ekki sé mikill hæðar-
munur innan lóðarinnar því það
auðveldar skipulag og samgöngur
innan og utan spítalans.
2) að lóðin sé þannig að stærð
og staðsetningu að hægt sé að
byggja spítalann sem mest út
frá forsendum og hagkvæmni
spítalans sjálfs en ekki hamlandi
umhverfisþátta því það sparar til
langs tíma litið.
3) að stærð og fyrirkomulag
lóðarinnar leyfi skynsamlegar
viðbætur og breytingar í fram-
tíðinni.
4) að staðsetningin skapi ekki
ný og aukin vandamál í umferð-
inni en stuðli fremur að minni
umferð um mestu umferðaræðar
borgarinnar og auknu jafnvægi.
5) að byggingar og starfsemi
falli vel að umhverfinu og rýri
ekki gæði byggðar í nágrenninu.
6) að staðsetningin valdi ekki
aukinni loftmengun á stöðum sem
nú þegar búa við loftmengun sem
fer yfir viðmiðunarmörk í marg-
ar vikur á ári hverju en stuðli
fremur að minni mengun.
7) að staðsetningin auki ekki
við hljóðvistarvanda þar sem
hann er viðvarandi nú þegar og
að ekki fjölgi þeim íbúðum sem
búa við hljóðstig yfir viðmiðunar-
mörkum.
8) að góð aðstaða verði fyrir
þyrluflug að spítalanum þar sem
ónæði verður sem minnst fyrir
starfsemina og nærliggjandi
hverfi og hámarks öryggis er
gætt.
Engu af þessum atriðum er
fullnægt með staðsetningunni
við Hringbraut, Barónsstíg og
Eiríksgötu.
Hneyksli?
Það er ekkert minna en hneyksli
ef stjórnvöld gera alvöru úr því
að byggja nýjan Landspítala,
sem verður ein stærsta fram-
kvæmd Íslandssögunnar miðað
við kostnað, án þess að nota bestu
tæki sem völ er á til að undirbúa
verkið. Þar eru efst á blaði fræði-
leg staðarvalsgreining ásamt
fýsileika- og hagkvæmnikönn-
unum. Reyndar vinna þessi tæki
svo náið saman að ef eitt þeirra
vantar geta hin gefið kolranga
niðurstöðu.
Skipstjóri sem siglir skipi sínu
á grunnsævi hefur lítið við dýpt-
armælingar að gera ef hann veit
ekki djúpristu skipsins.
(Arna Mathiesen arkitekt
vinnur að rannsóknarverk-
efni: Hörgull og sköpun í hinu
byggða umhverfi, SCIBE. Byggt
umhverfi á Reykjavíkursvæðinu
fyrir og eftir hrun er eitt viðfang
rannsóknarinnar.)
Nýr Landspítali –
Hneyksli aldarinnar?
Verðbólguvandinn er fyrst og fremst tilkominn vegna vænt-
inga um að ekkert verði gert til
þess að stöðva hana. Verðbólgan
er í rauninni sjálfsprottin. Fólk og
fyrirtæki sem óttast verðbólgu í
framtíðinni hækka verð og krefj-
ast hærri launa í dag. Þannig ræt-
ast væntingar fólks af sjálfu sér
svo fremi sem Seðlabankinn gerir
ekkert í málunum.”
Svo ritaði Jón Steinsson, dósent
í hagfræði við Colombia-háskóla,
í greininni „Viðbrögð við verð-
bólgu“ sem birtist í Fréttablaðinu
og á Vísi.is 5. maí síðastliðinn. Í
greininni segir Jón það „rétt við-
brögð“ af hálfu Seðlabankans að
hækka vexti sem fyrst í baráttunni
við verðbólgu og „hæfileg vaxta-
hækkun til þess að byrja með væri
2-2,5 prósentur“.
Þessu er erfitt að vera sammála.
Ástæðan er einföld: Jón og aðrir
sem telja vaxtahækkanir „rétt við-
brögð“ við verðbólgu taka í mati
sínu ekki til skoðunar hvernig
verðbólga er fjármögnuð.
Fjármögnun verðbólgu
Sjálfsprottin verðbólga eins og
Jón lýsir með orðum sínum sem ég
vitna til hér að ofan gerist ekki af
sjálfu sér. Til þess að sjálfsprottin
verðbólga eigi sér stað verður að
fjármagna slíkar verðlagshækk-
anir. Tveir vegir eru til slíks: ann-
aðhvort verður það peningamagn
sem til staðar er í hagkerfinu að
skipta hraðar um hendur eða það
verður auka.
Augljóslega getur hver króna
aðeins skipt ákveðið hratt um
hendur en á meðan veltuhraði pen-
inga eykst getur verðlag hækkað
án teljandi áhrifa á peningamagn.
Fyrr en síðar kemur þó að því að
peningamagn í umferð verður,
skilyrðislaust, að aukast eigi verð-
lagshækkanir að vera til fram-
búðar.
97% af íslensku peningamagni í
umferð á rætur að rekja til útlána-
veitinga bankakerfisins til fyrir-
tækja og einstaklinga og þeirrar
peningamyndunar sem samtímis
á sér stað. Restin af íslensku pen-
ingamagni eru seðlar og mynt sem
Seðlabankinn útvegar.
Fjármögnun verðbólgu í dag
á rætur að rekja til þeirrar stað-
reyndar að útlánamyndun banka-
kerfisins hefur aukist mjög síð-
astliðin misseri. Áberandi hluti af
þessari útlánamyndun er til kom-
inn vegna nýrra óverðtryggðra
íbúðalána bankanna sem ekki
aðeins hafa blásið lífi í frekari spá-
kaupmennsku á fasteignamarkaði,
með tilheyrandi hækkunaráhrif-
um á verðbólgu, heldur útvegað
hluta þess aukna peningamagns
sem til þurfti svo fjármögnun
almennra verðlagshækkana gæti
staðist til lengdar.
Vaxtahækkun er ekki svarið
Svarið við þessu, segja stuðnings-
menn vaxtahækkana, er að hækka
verðið á peningum svo þorstinn í
útlán, þ.e. fjármögnun fjárfest-
ingarverkefna alls konar, verði
slökktur. En þorsti er eftir sem
áður til staðar þótt verðið á drop-
anum sé hátt. Og staðreyndin er
sú að uppspretta útlána banka-
kerfisins er ótæmanleg auðlind
sem ekki er háð sparnaði í þjóð-
félaginu heldur viljanum einum
til skuldsetningar með gróðavon í
huga. Sú von er aðeins að hluta háð
verðinu á peningum, sérstaklega
sé um skammtíma „fjárfestingu“
að ræða þar sem eign sem þegar er
til er keypt með það markmið eitt
í huga að selja hana skömmu síðar
með hagnaði.
Útlán eru nauðsynleg til fjár-
mögnunar fjárfestinga sem kalla
á atvinnusköpun. Þau útlán sem í
dag eru búin til eru ekki nýtt til
slíkra fjárfestinga heldur til spá-
kaupmennsku með eignir sem
þegar eru til staðar, s.s. á fast-
eignamarkaðinum. Hækkun vaxta
hefur lítil áhrif á slíkar „fjárfest-
ingar“ en hefur hins vegar sterk-
ari áhrif á þær fjárfestingar sem
kalla á atvinnusköpun þar eð
þær eru iðulega til lengri tíma
og óvissan um arðsemi þeirra
því meiri. Og það er fjárfesting-
in sem íslenskt hagkerfi þarf á
að halda: fjöldi atvinnulausra er
meiri en íbúafjöldi Mosfellsbæj-
ar og Seltjarnarness til samans.
Er skynsamlegt að láta vinnuafl
slíks mannfjölda fara til spillis
vegna þess eins að verðið á pen-
ingum skal vera hátt með þá mjög
svo óljósu von í huga að það slái á
verðbólgu?
Að hækka verðið á nýmynduð-
um peningum, þ.e. útlánum banka-
kerfisins, er afar ófullkomin og
ómarkviss leið að því markmiði
að draga úr þeirri nauðsynlegu
fjármögnun sem verðlagshækk-
anir byggjast á. Háir vextir beina
fjármagni úr þjóðhagslega hag-
kvæmum fjárfestingarverkefn-
um, sem skapa vinnu og verðmæti,
í spákaupmennsku með núverandi
eignir, sem enga atvinnu né verð-
mæti skapar, án þess að draga að
ráði úr nýmyndun þess fjármagns
sem verðlagshækkanir grundvall-
ast á. Afleiðingin er öllum ljós: há
verðbólga og mikið atvinnuleysi.
Betra en að hækka vexti er að
takmarka magn nettó nýmyndaðra
útlána bankakerfisins við þann
þjóðhagslega sparnað sem kemur
fram í formi jafnvægis viðskipta
við útlönd; séu þau jákvæð má
auka lánveitingar, ellegar draga
úr þeim. Sé þessari aðferð beitt
má og verður að lækka stýrivexti
verulega. Vaxtahækkun er alls
ekki svarið við núverandi verð-
bólguvanda.
Er vaxtahækkun svarið?
Árlega stunda 7-8.000 nemend-ur hér á landi starfsnám af
ýmsum toga á framhaldsskóla-
stigi. Flestir þeirra þurfa að ljúka
vinnustaðanámi eða starfsþjálfun
á námsbraut sinni sem getur tekið
allt frá 3 vikum til 126 af heildar-
námsferli þeirra. Skilvirkasta leið-
in til að draga verulega úr brott-
falli á framhaldsskólastigi, sem er
eitt það mesta í OECD, er án efa
að efla iðn- og starfsnám. Með því
skapast mikil samfélagsleg verð-
mæti í yfirgripsmikilli verk- og
tækniþekkingu.
Með þetta að leiðarljósi er alls-
herjar- og menntamálanefnd nú að
ljúka vinnu við frumvarp mennta-
málaráðherra um vinnustaðanáms-
sjóði. Vonir standa til að málið
verði að lögum í vor en með því er
stigið stórt skref til eflingar starfs-
náms í skólakerfi okkar sem er eitt
mikilvægasta markmið íslenskra
menntamála í dag. Stórt skref í þá
átt er áður nefnd rammalöggjöf um
vinnustaðanámssjóð.
Tilkoma sjóðsins mun auðvelda
iðn- og starfsnámsnemum veru-
lega að komast í vinnustaðanám,
í mörgum tilfellum á samning hjá
meistara. Það hefur á stundum
reynst nemum örðugt að komast að
í vinnustaðanámi eða á samning hjá
meistara. Nauðsyn þess að skapa
fjárhagslegan hvata til að mæta
kostnaði af náminu hefur lengi
legið fyrir ásamt þörfinni á því að
auka möguleika nemenda á að ljúka
starfsnámi sínu á eðlilegum tíma.
Því mun tilkoma sjóðsins efla og
styrkja verk- og tæknimenntun í
íslenskum skólum svo um munar.
Á stundum hefur það komið í
veg fyrir að námsmaður ljúki sínu
námi að ekki tekst að komast að
hjá meistara í faginu eða í verk-
lega þjálfun af öðru tagi. Vand-
kvæðum er háð að tryggja það
alveg með því að skylda fyrir-
tæki til þess að taka nema í vinnu-
staðanám. Vinnustaðanámssjóð-
ur kemur hins vegar til móts við
kostnaðinn sem af því hlýst fyrir
viðkomandi fyrirtæki eða stofnun.
Þá er með tilkomu sjóðsins gert
ráð fyrir að gerðar verði meiri
og skýrari kröfur um gæði náms,
skipulag þess og framkvæmd en
verið hefur.
Samkvæmt eðli máls fer starfs-
nám á framhaldsskólastigi fram
hvorutveggja í skóla og á vinnu-
stað. Fram að þessu hafa ekki
verið tök á að mæta kostnaði fyr-
irtækja og stofnana vegna vinnu-
staðanáms en með tilkomu sjóðs-
ins skapast tækifæri til þess ásamt
því að bæta verulega aðgengi
nemenda að þessum hluta iðn- og
starfsnáms.
Vinnustaðanámssjóðurinn tekur
til allra löggiltra iðngreina auk
starfsnáms í greinum á borð við
skólaliða, félagsliða og allar slík-
ar greinar í heilbrigðisfræðum.
Með sjóðnum komum við á því
heppilega fyrirkomulagi í verk-
legu námi að allir nemendur gangi
frá skuldbindandi samningi á milli
sín og þess sem tekur vinnustaða-
námið að sér með aðkomu skól-
ans. Sérstaklega þarf að skoða við
lagasetninguna hvort ekki sé rétt
að skólinn verði formlegur aðili að
slíkum samningi. Þetta fyrirkomu-
lag gerir margt í senn; auðveldar
nemanda að komast í starfsþjálf-
un og tryggir gæði og samfellu í
náminu, auk þess að auðvelda fyr-
irtækjum og stofnunum að taka til
sín námsmenn í þjálfun.
Því treysti ég því að Alþingi sjái
út úr kófi átaka og málþófs og geri
umrætt frumvarp um vinnustaða-
námssjóð að lögum áður en þingi
lýkur í sumarbyrjun.
Bætt aðgengi
að starfsnámi
Umræðan um íslensku krónuna og óttinn við hana fer um víðan
völl og ekki vantar uppástungurnar
um lausnir sem vitanlega er þegar
mótmælt af andstæðingum því
rökræða virðist orðin ógjörningur
hér á landi. Á það kannski rætur
að rekja til hins pólitíska stíls sem
Davíð Oddsson kom í mikla tísku á
sínum tíma, en hann felst í því að
vera á móti öllum tillögum „hinna“
óháð því hversu góðar hann sjálfur
teldi þær vera.
Ein helsta ástæða krónuvandans
hefur verið talin hin svokallaða
„snjóhengja“ íslenskra króna upp
á þúsund milljarða í eigu erlendra
fjárfesta sem vitaskuld hlytu að
flýja sem fætur toga úr landi við
afnám gjaldeyrishafta áður en
krónan hryndi enn frekar.
En það eru fleiri snjóhengjur hér
á landi en þessar. Ein felst í inn-
lendum sparnaði í óverðtryggðu
krónunni (sem er önnur mynt en
sú verðtryggða). Næsta víst má
telja að íslenskir eigendur íslenskra
óverðtryggðra króna færu þráð-
beint úr landi með sínar eignir í
kjölfar hinna erlendu (ef ekki á
undan þeim), enda væru þeir van-
vitar ef þeir gerðu það ekki. Það
myndu sennilega bankar og lífeyr-
issjóðir gera líka og græða þann-
ig tvöfalt á hruni krónunnar og
myndu eignir þeirra í verðtryggð-
um krónum snarhækka um leið og
skuldir heimila og fyrirtækja með
lán í verðtryggðu krónunni færu
endanlega upp úr þaki.
Verðtryggða krónan er þannig
þriðja risahengjan yfir íslensku
samfélagi og samanlagðar eru
þessar þrjár „snjóhengjur“ mesta
ógn við lífskjör þeirra sem á Íslandi
búa og starfa. Að kalla eftir hraðri
„aðlögun“ með afnámi hafta og
„taka skellinn“ er ekki aðeins van-
hugsað heldur nálgast það brjálæði
að standa undir slíkum hengjum og
öskra í von um að þær fari.
Draumurinn um að einhver
önnur ríki taki að sér að losa um
þær með varfærnum hætti án
nokkurra skuldbindinga af Íslands
hálfu (les: einhliða upptaka erlends
gjaldmiðils) er í besta falli hæpinn
og í versta falli martröð því hvar
eru peningarnir til að kaupa þá
þjónustu? Svokallaður gjaldeyris-
varaforði Íslendinga er að miklu
leyti lánsfé og ekki bíða lánveitend-
ur í röðum til að tvöfalda erlendar
skuldir ríkisins.
Skattlagning á fjármagnsflutn-
inga úr landi virðist einnig vera
hættuspil; sé skattprósentan lág
fara menn hvort sem er, sé hún of
há bíða menn það af sér uns fjár-
festingahungrið knýr menn til
lækkunar eða afnáms. Hvort til
sé einhver millivegur er erfitt að
segja, en skattlagning af þessu tagi
er vitanlega aðeins annað form
gjaldeyrishafta og til þess að koma
í veg fyrir leka yrðu Íslendingar að
greiða slíkan skatt líka.
Eina hugsanlega leiðin út úr öng-
strætinu virðist vera að gera sam-
komulag við ESB og Evrópska
seðlabankann sem hefur tæki og
tól til að verjast snjóhengjunum
svokölluðu þótt vissulega sé ekki
komið í ljós hvort þessir aðilar vilji
hjálpa. En í stað þess að fá úr því
skorið kjósa margir að standa undir
snjóhengjunum og orga. Afleiðing-
arnar munu því miður ekki hitta þá
eina fyrir.
Hinar snjóhengjurnar
Nýr Landspítali
Guðl. Gauti
Jónsson
arkitekt FAÍ
Fjármál
Ólafur
Margeirsson
hagfræðingur Fjármál
Gauti
Kristmannsson
dósent við HÍ
Menntamál
Björgvin G.
Sigurðsson
alþingismaður