Morgunblaðið - 10.02.2019, Side 13

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 2. OKTÓBER 2019 13SJÓNARHÓLL
TVENNUTILBOÐ
Tveir NOVA R kastarar
Aðeins
19.995 kr.
BÓKIN
Mörgum þykir nóg um þá stefnu
sem stjórnmálin hafa tekið víða um
heim. Í fjölda landa hafa misvand-
aðir menn og konur
komist til valda í krafti
lýðskrums og virðist
þeim takast að espa
upp og æsa bæði
stuðningsmenn sína og
andstæðinga. Finnst
sumum tilburðirnir
minna óþægilega á
marga alræmdustu
leiðtoga síðustu aldar,
og óttast að þeir leiði
til þess að aftur dynji
á mannkyninu hörm-
ungar og átök af svip-
uðum toga og í seinni heimsstyrj-
öld.
Sagnfræðingurinn Frank Diköt-
ter bendir á að þróunin sé, þrátt
fyrir allt, í rétta átt. Borið saman
við 20. öldina eru einræðisherrar á
undanhaldi.
Hann er höfundur bókarinnar
How to Become a Dictator: The
Cult of Personality in the Twentieth
Century, og gæti verið ágætis lesn-
ing fyrir þá sem vilja geta komið
auga á hættumerkin áður en það er
of seint.
Í verkinu dregur Dikötter upp
knappa en skýra mynd af átta ein-
ræðisherrum sem fá-
ir sakna; frá Franco-
is Duvalier á Haítí og
Haile Mariam í Eþí-
ópíu, til Hitlers og
Stalíns. Kemur í ljós
að þessir karlar áttu
ólíkt lífshlaup og
komust til valda með
ólíkum hætti, en eiga
það þó allir sameig-
inlegt að hafa tekist
að búa til mikla per-
sónudýrkun í kring-
um sjálfa sig. Form-
úlan er yfirleitt sú sama, þar sem
einræðisherrunum tekst að skapa
sér þá ímynd að þeir séu miklir
hæfileikamenn með ósköp alþýðleg-
ar rætur, sem strita viðstöðulaust í
þágu þjóðarinnar. Merkilegt nokk
ná þeir oft líka að vefja erlendu
áhrifafólki um fingur sér, og tekst
um skeið að vera vinsælir og lof-
samaðir jafnt innan lands síns sem
utan. ai@mbl.is
Einræðisherrar
fylgja sömu formúlu
Hér á landi er gengið út frá því að framleiðandi vöruog sá sem dreifir henni beri ábyrgð á tjóni semvaran veldur. Reyndar er þar um nokkra einföld-
un að ræða þar sem ábyrgðin nær hvort tveggja til tjóns á
öðrum hlut og líkamstjóns, en er takmörkuð við venjulega
notkun vörunnar og stafar af ágalla hennar. Þetta er nefnt
skaðsemisábyrgð og um hana gilda lög nr. 25/1991. Líta
má á lögin sem hluta neytendaverndar og voru þau sett til
að samræma íslensk lög, reglum sem gilda í flestum Evr-
ópuríkjum. Lögin gilda um tjón sem verður vegna eig-
inleika vöru sem seld er til neytenda og venjulega til
einkanota. Þó að um skaðsemisábyrgð gildi þessi sérlög,
er ekki loku fyrir það skotið að tjónþoli geti sótt rétt sinn
eftir almennum reglum um skaða-
bætur en þó eru sérstakar fyrning-
arreglur í tilviki skaðsem-
isábyrgðar, óháð því á hvaða
lagagrunni bótarétturinn er reist-
ur. Fjölmargar takmarkanir eru í
lögunum um réttmæti krafna af
þessu tagi. Þannig er „vara“ skil-
greind sem hvers kyns lausa-
fjármunur, þar á meðal afurðir
náttúrunnar og rafmagn svo dæmi
sé tekið. Það telst ágalli þegar vara
er ekki eins örugg og með réttu
mátti vænta með hliðsjón af því
hvernig vara var boðin fram og
kynnt og þeirri notkun sem sann-
gjart er að gera ráð fyrir. Framleiðandi verður ekki gerð-
ur ábyrgur ef hann hefur ekki dreift vörunni sjálfur, hann
hefur ekki framleitt hana í atvinnuskyni og ágallinn verð-
ur rakinn til ófrávíkjanlegra fyrirmæla opinberra aðila.
Ítrekað hefur reynt á reglur um skaðsemisábyrgð fyrir
íslenskum dómstólum. Í hæstaréttarmáli nr. 384/2001 var
aðstaðan sú að í apríl 1999 höfðu tveir menn keypt fersk
kjúklingalæri, sem eitt kjúklingabúa landsins hafði fram-
leitt. Mennirnir grilluðu lærin og neyttu þeirra, en veikt-
ust nokkrum dögum seinna. Höfðu þeir smitast af kam-
fýlóbakter sýkli. Leiðbeiningar voru á umbúðum læranna
um að þau bæri að elda í gegn. Mennirnir höfðuðu mál
gegn framleiðandanum og kröfðust skaðabóta á grund-
velli skaðsemisábyrgðar. Töldu þeir að framleiðandanum
hefði verið kunnugt um sýkinguna í kjúklingastofni hans
og borið að merkja vöruna sérstaklega með tilliti til þess.
Í málinu var upplýst að hefðu þeir eldað vöruna sam-
kvæmt leiðbeiningum á umbúðum, þ.e. í gegn, hefðu þeir
ekki sýkst þar sem sýkillinn þoli lítinn hita. Jafnvel þó
sýnt hefði verið fram á að kamfýlóbaktersýkingar væru
tíðari á búi framleiðandans en annars staðar, var ekki tal-
ið sannað að lærin hefðu verið haldin ágalla í merkingu
laga um skaðsemisábyrgð og framleiðandinn því sýkn-
aður.
Annað var uppi á teningnum í dómi Hæstaréttar nr. 79/
2010. Tildrög málsins voru þau að fimm ára stúlka hafði
keypt súran sælgætisúða í sölu-
turni, sem ætlaður var til að úða í
munn litlum skammti, beint úr
umbúðunum. Stúlkan hafði náð
að opna umbúðirnar og tekið sopa
af innihaldinu. Vegna þess hve
vökvinn var súr hafði henni
svelgst á og hluti vökvans borist í
lungu þar sem hann olli marg-
víslegum meinsemdum. Urðu af-
leiðingarnar þær að varanlegur
miski hennar var metinn 8% og
varanleg örorka sú sama. Á um-
búðunum voru aðvaranir á ensku,
en ekki vikið að því að varasamt
væri að taka umbúðirnar í sund-
ur, né að hættulegt væri að súpa af vökvanum. Móðir
stúlkunnar stefndi innflytjanda vörunnar og söluturn-
inum og krafðist skaðabóta fyrir hennar hönd. Varð nið-
urstaðan sú að henni voru, á grundvelli laga um skaðsem-
isábyrgð, dæmdar bætur úr hendi beggja, innflytjanda
vörunnar og söluturninum.
Það er því ekki á vísan að róa þegar deilt er um ábyrgð
á skaðlegum eiginleikum vöru. Atvik og aðstæður ráða
hvort tekst að sanna ábyrgð þeirra sem framleiða vöru,
dreifa eða bjóða hana fram, eins og e.t.v. má ráða af ofan-
greindum dómum. Þegar öllu er samt á botninn hvolft
hlýtur það að teljast fagnaðarefni að hér á landi sé í gildi
löggjöf sem verndar hagsmuni neytenda í þessum efnum.
Um ábyrgð á skaðlegum
eiginleikum vöru
LÖGFRÆÐI
Jón Þórisson
lögfræðingur og starfar
hjá Dranga lögmönnum ehf.
”
Framleiðandi verður
ekki gerður ábyrgur ef
hann hefur ekki dreift
vörunni sjálfur, hann
hafi ekki framleitt hana í
atvinnuskyni og ágall-
inn verði rakinn til ófrá-
víkjanlegra fyrirmæla
opinberra aðila.