Læknablaðið - May 2019, Page 7

LÆKNAblaðið 2019/105 211
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
Hildur Thors
sérfræðingur í heimilis-
lækningum, MPH.
Læknir offituteymis
Reykjalundar
hildurth@REYKJALUNDUR.is
doi.org/10.17992/lbl.2019.05.228
To live in a
changed world
Hildur Thors
GP, MPH, Physician at
Reykjalundur Obesity Clinic
Að lifa í breyttum heimi
Á síðustu fjórum áratugum hefur algengi offitu auk­
ist mikið. Árið 2016 áætlaði WHO (Alþjóðaheilbrigð­
isstofnunin) að 15% kvenna og 11% karla í heim­
inum öllum væru með offitu.1 Talið er að um 21%
fullorðinna Íslendinga séu með offitu og að um 60%
séu yfir kjörþyngd.
Með aukinni söfnun fitumassa, sérstaklega í
kvið, getur orðið röskun á margvíslegri líkamsstarf­
semi eins og þekkt er, með einkennum efnaskipta­
villu, virkjun bólguferla, skerðingu á öndun og
kæfisvefni, ásamt breytingum á þarmaflóru. Þegar
ástand er orðið þannig í líkamanum er litið svo á að
einstaklingurinn sé kominn með langvinnan efna­
skiptasjúkdóm. Vaxandi líkamsþyngd veldur einnig
auknu álagi á stoðkerfið með langvinnum verkjum.
Einstaklingurinn verður þannig fyrir heilsubresti
og lífslíkur minnka. Að auki mætir hann víða for­
dómum þar sem margir telja að sjúkdómurinn sé á
ábyrgð einstaklingsins og stafi eingöngu af því að
hans venjur séu ekki góðar og vilji til breytinga sé
ekki fyrir hendi. Heilbrigðisstarfsfólk sýnir því mið­
ur of oft þeim sem eru með offitu fordóma í stað þess
að vinna með vanda skjólstæðingsins. Þessu þarf að
breyta.
Ástæðan fyrir vaxandi fjölda einstaklinga með
offitu eru taldar vera þær miklu þjóðfélagsbreytingar
sem orðið hafa þessa sömu undangengna fjóra ára­
tugi. Neyslumynstur hefur breyst mikið, bæði vegna
breytinga á leiðbeiningum um heppilegt mataræði,
sem settar voru fram í byrjun níunda áratugarins í
Bandaríkjunum, og vegna aukinnar iðnvæðingar
matvælaframleiðslu. Framboð og neysla hefur auk­
ist á orkuþéttum, mikið unnum matvælum með tak­
markað næringargildi. Á sama tíma hafa orðið mikl­
ar breytingar á daglegum háttum, ferðamáta, streitu
og hraða þjóðfélagsins og eðli vinnunnar hefur mik­
ið breyst. Tengsl þróunar offitu við áföll á lífsleiðinni
eru mjög greinileg.
Margt hefur verið reynt til að stöðva eða hægja á
fjölgun einstaklinga í yfirvigt og með offitu en engri
þjóð hefur tekist það. Margvíslegar ráðleggingar
hafa verið settar fram og verið samþykktar af al­
þjóðastofnunum en það hefur verið tregða hjá stjórn­
völdum til að móta stefnu heima fyrir og hrinda
breytingum í framkvæmd.
Alþjóðlegir vinnuhópar á vegum tímaritsins
Lancet hafa í tvígang, 2011 og 2015, lagt fram viða­
mikla samantekt með vísindalegri þekkingu um
offitu og áhrif sjúkdómsins á heilsufar og efnahag
þjóða, ásamt tillögum um aðgerðir. Við endurmat
fyrir 2019 var niðurstaðan sú að úrbætur séu óveru­
legar, þótt nú sé vandinn viðurkenndur á heimsvísu
og flestir átti sig á því að þörf er á aðgerðum. Ákvað
vinnuhópurinn því að nálgast vandann á nýjan hátt
og tengja faraldur offitu við faraldur vannæringar
og faraldur loftlagsbreytinga sem veldur nú þegar
heilsufarslegum vandamálum.2 Þessir þrír faraldrar
spila saman þar sem þeir gerast á sama tíma, sömu
félagslegu hvatarnir knýja þá áfram og þeir kalla á
sameiginlegar lausnir.
Fjögur meginkerfi knýja þessa faraldra áfram.
Það eru matvælaframleiðsla og landbúnaður, sam­
göngur, hönnun þéttbýlis og landnotkun. Sjúkdóms­
byrði í öllum heimshlutum er mest af völdum nær­
ingarvandamála og er þá litið til tíðni vannæringar
og offitu og algengi neyslu á óheppilegum mat­
vælum. Það þarf að líta á þessa sjúkdóma sem eina
heild. Allir eiga þeir orsök sína í fæðu með lélegt
næringargildi. Ríkar þjóðir eru nú þegar með háa
tíðni einstaklinga með offitu og stærra kolefnisspor
en fátækari þjóðir. Þegar þjóðir efnast er tilhneiging
til vaxandi þéttbýlismyndunar og meiri notkunar á
vélknúnum farartækjum sem veldur losun gróður­
húsalofttegunda. Mataræði þjóða sem efnast þró­
ast yfirleitt í átt að vestrænni matarmenningu, sem
veldur meiri losun gróðurhúsalofttegunda, vegna
meiri neyslu unninna orkuþéttra matvæla og dýra­
afurða. Matvælaframleiðsla og landbúnaður, sér­
staklega framleiðsla á rauðu kjöti og mjólkurafurð­
um, losar mikið magn gróðurhúsalofttegunda og
hefur stórt kolefnisspor. Þegar tekið hefur verið tillit
til matarsóunar er losun vegna matvælaframleiðslu
lík því sem er af völdum samgangna. Nú þegar hafa
loftlagsbreytingar áhrif á fæðuframleiðslu. Það eru
meiri öfgar í veðurfari en áður, flóð og þurrkar sem
leiða til endurtekins uppskerubrests með minnkandi
fæðuframleiðslu. Fæðuóöryggi fátækari þjóða eykst
og matur verður dýrari fyrir alla.
Því er spáð að ef neysla verður óbreytt, ef við
framleiðum og borðum sama magn úr sömu fæðu­
flokkum og við gerum nú, geti jörðin ekki brauðfætt
þá 10 milljarða íbúa sem ætlað er að búi á jörðinni
árið 2050.3
Við þurfum því öll að hugsa upp á nýtt hvernig
lífi við viljum lifa, hvernig við viljum neyta og ferð­
ast til að koma í veg fyrir að heilsufari mannkynsins
og jarðarinnar hnigni enn frekar. Læknar eru í góðri
stöðu til að láta til sín taka og ráða skjólstæðingum
sínum heilt án fordóma.
Heimildir
1. who.int/news­room/fact­sheets/detail/obesity­and­overweight ­ apríl
2019.
2. Swinburn BA, Kraak VI, Allender S, Atkins VJ, Baker PI, Bogard JR, et al.
The Global Syndemic of Obesity, Undernutrition, and Climate Change:
The Lancet Commission report. Lancet 2019; 393: 791­846.
3. Willett W, Rockström J, Loken B, Springmann M, Lang T, Vermeulen S,
et al. Food in the Anthropocene: the EAT­Lancet Commission on healthy
diets from sustainable food systems. Lancet 2019; 393: 447­92.