Bændablaðið - 17.01.2019, Síða 44

Bændablaðið | Fimmtudagur 17. janúar 201944
Mikill vöxtur er í markaðssetningu
og sölu á matvælum sem eru laus
við innihaldsefni sem sístækkandi
hópar fólks annaðhvort kjósa eða
þurfa að forðast.
Skilgreiningin „Free-From“ –
sem má þýða yfir á íslensku sem
„laust við“ – er gjarnan notuð
af erlendum framleiðendum og
söluaðilum til að aðgreina þau
matvæli frá öðrum matvælum.
Vöxtur „Free-From“ vara í
Vestur-Evrópu sem dæmi var 11,5%
árið 2015 á meðan vöxtur lífrænt
vottaðra vara (e: organic) var 5,4%
(sjá mynd).
Þurfa eða kjósa að forðast
Þau innihaldsefni sem ákveðnir
hópar fólks verða að forðast eru
ofnæmis- og óþolsvaldar og eru þeir
14 algengustu tilgreindir á bls. 34
í viðauka II við reglugerð ESB nr.
1169/2011 um miðlun upplýsinga
um matvæli til neytenda. Þeir þurfa
allir að vera merktir með skýrum
hætti á umbúðum. Talið er að um
15–22% neytenda séu með ofnæmi
eða óþol fyrir ákveðnum hráefnum
en sífellt fleiri kjósa að forðast sum
þeirra af heilsufarsástæðum.
Mjólk, laktósi og glúten bera
höfuð og herðar yfir þá ofnæmis-
og óþolsvalda sem nýr markaður
hefur skapast fyrir að framleiða
vörur lausar við. Á heimsvísu hefur
laktósaóþol verið áætlað um 65%;
frá 10% í Norður-Evrópu til allt að
95% í hluta Asíu og Afríku. Talið
er að um 1% heimsbyggðarinnar
þjáist af glútenofnæmi en miklum
mun fleiri af glútenóþoli eða forðist
glúten af heilsufarslegum ástæðum.
Sem dæmi allt að þriðjungur í
Kanada. Eins er aukning í framboði
á vörum án allra þekktra ofnæmis-
og óþolsvalda.
Þau hráefni sem sístækkandi
hópar fólks kjósa að forðast –
óháð því hvort þau séu ofnæmis-
og óþolsvaldar – eru dýraafurðir
(grænkerar/grænmetisætur) ,
erfðabreyttar vörur, tilbúin aukefni
(t.d. rotvarnarefni og MSG) og
svo ýmis náttúruleg hráefni sem
teljast óæskileg ef þeirra er neytt
í miklu magni s.s. viðbættur sykur,
salt, mettuð fita og transfita.
Hvaða hráefni teljast óæskileg er
þó mismunandi eftir því hvaða
næringarstefnu fólk aðhyllist.
Gríðarleg aukning
Til að koma til móts við þá hópa
hefur úrvalið af vörum sem eru
sérstaklega merktar án eða með
skertu innihaldi þessara efna aukist
gríðarlega og algengara að hægt sé
að velja á milli ólíkra valkosta innan
sömu vörulínu.
Auk þeirra minni fyrirtækja sem
sérhæfa sig í slíkum vörum og ruddu
brautina hafa stórfyrirtæki stokkið
á vagninn vegna þrýstings frá
neytendum og smásölum. Talið er að
þessi þróun sé komin til að vera og
að ekki sé lengur litið á slíkar vörur
einungis sem sérfæði fyrir fólk með
ofnæmi eða óþol, eða óhefðbundnar
skoðanir, heldur séu þær að verða
„mainstream“. Það leiði svo til þess
að verðið fari lækkandi.
Eins er aukin eftirspurn eftir og
framboð á svokölluðum „Clean
labels“ eða „hreinum vörum/
merkjum“ en almennt falla undir þá
skilgreiningu matvörur með einfalda,
auðskiljanlega innihaldslýsingu
sem eru úr náttúrulegum og sem
minnst unnum hráefnum, án
kemískra aukefna. Engin alþjóðleg
skilgreining er til og fullyrðingin
ekki lögvernduð.
Sýna fram á réttmæti
Þess ber að geta að þó vara sé ekki
vottuð án tiltekinna efna þurfa
fyrirtæki að geta sýnt fram á að
vörur þeirra séu í samræmi við
innihaldslýsinguna sem og réttmæti
þeirra fullyrðinga sem á vörunni er,
sé þess krafist af eftirlitsaðilum eða
neytendum.
Í næstu greinum verður fjallað
um þær viðurkenndu vottanir sem
til eru fyrir þennan hóp vara.
– Oddný Anna Björnsdóttir er
sjálfstætt starfandi ráðgjafi
og bóndi í Gautavík. Greinar í
Bændablaðinu um vottanir og
upprunamerkingar byggjast
á verkefni sem hún vann fyrir
Íslandsstofu veturinn 2018.
Greiningin er aðgengileg í heild
sinni á vef Íslandsstofu.
VOTTANIR & UPPRUNAMERKINGAR MATVÆLA
Oddný Anna Björnsdóttir
objornsdottir@gmail.com
„Free From“ vottanir
LESENDABÁS
Nýtt „landbúnaðar- og matvælaráðuneyti“
og ný Bændasamtök
Árið 2007 var framið hryðjuverk
á landbúnaðarráðuneytinu. það
var höggvið í spað, fyrirgefið
orðavalið en ég hef sagt þetta
oft áður og er staðreynd.
Þetta gerðu stjórnmálamenn í
vanhugsun sinni eða til að huga
að inngöngu í ESB. Og áfram
var haldið 2009 þegar fyrir lá
að sækja átti um aðild að ESB
með braki og bramli við Jón
blessaðan Bjarnason ráðherra
sem var á endanum settur af að
kröfu heilagrar Jóhönnu. Síðar
var gengið að kröfum ESB
um að gelda Bændasamtökin
fjárhagslega.
Nú er hún Snorrabúð stekkur
og landbúnaðarráðuneytið aðeins
til að nafninu í ógnar stórri hít
sem snýst um allt önnur verkefni.
Því er full þörf fyrir alla vini
landbúnaðarins að snúa vörn í
sókn. Landbúnaðurinn er enn
vinsælasta atvinnugrein á Íslandi
og jafn mikilvæg og við upphaf
byggðar. Ekkert síður vinsæl
á höfuðborgarsvæðinu en í
landsbyggðunum. Engin ríkisstjórn
hefur síðan reynt að snúa ofan af
vitleysunni, þó hafa átta ráðherrar
gegnt starfi landbúnaðarráðherra
frá 2007 á sl. ellefu árum.
Landbúnaðarráðuneytið er ekki
til undir feldi embættismanna
atvinnuvegaráðuneytisins og allir
sérfræðingar í landbúnaði horfnir
á braut, nema vinur minn Sigurgeir
Þorgeirsson sem sinnir feitum
makríl. Tolla- og búvörusamningar
eru lifandi dæmi um hvernig komið
er. Nú síðast var starfskröftum Ernu
Bjarnadóttur hafnað sem sannar
að sérþekking er ekki á dagskrá
ráðuneytisins og verkefni Ólafs
Friðrikssonar sett í alþjóðlega deild,
búvörusamningar og tollamál.
Erna er vel menntuð og mjög fær
um allt sem snýr að landbúnaði.
Hennar starfskröftum var ekki
hægt að hafna nema með klækjum.
Nú eiga stuðningsmenn og vinir
landbúnaðarins aðeins tvo kosti
eins og mál eru að þróast, að stofna
annaðhvort grasrótarhreyfingu
eða stjórnmálaflokk, sem er
síðri kostur. Betra er að vinna
með þeim flokkum sem eru
starfandi og skera upp herör
til varnar bændum og sveitum
landsins og landbúnaðarvörum
okkar. Þær eru hreinustu og
heilnæmustu landbúnaðarafurðir
í allri veröldinni. Það byggir
á einstaklega heilbrigðu
búfé, óspilltum jarðvegi,
kaldavatnsauðlind sem engin
önnur þjóð á sambærilega og
tiltölulega kaldri veðráttu sem
á sinn hátt er auðlind. Það vex
eingöngu hreint upp úr hreinu.
Verði þetta skemmt einu sinni
er aldrei hægt að lagfæra það.
Öllu þessu verður að gæta að og
varðveita sem augastein sinn.
Hvernig landbúnaðarráðuneyti?
Hvernig Bændasamtök?
Hvað þarf að gerast? Landbúnaðar-
ráðuneytið verður að rísa á ný
með sérfróðu fólki svo rödd þessa
grundvallaratvinnuvegar sé til í
stjórnarráðinu og þar með þarf
að huga að matvælaráðuneyti.
Landbúnaðar- og matvælaráðuneyti
og jafnvel með t.d. byggðamálum.
Þjóð verður þjóð ef m.a. gætt er að
undirstöðu þess að vera sjálfbær
um að skaffa sér frumþarfir sínar.
Það verður heldur ekki skilið
frá forsendum búsetu í landinu.
Landbúnaður kafnar í ráðuneyti
með hinum stóra en mikilvæga
og umdeilda sjávarútvegi.
Bændasamtökin og félagsleg
hreyfing bænda er sundruð, fjárvana
og veikburða. Horfa ber til sterkrar
félagsheildar – einn fyrir alla og allir
fyrir einn.
Ég gagnrýni ekki einn
einasta forystumann í BÍ eða
búgreinafélögum, en staðan og
sundrungin bera í sér að sóknin er
veik. Það er vilji, sókn, samstaða og
sannfæring sem slík heildarsamtök
verða að hafa að leiðarljósi. Því verða
bændur að endurskipuleggja sín
félagsmál. Hyggilegt væri að horfa
t.d. til sjávarútvegsins sem aflagði
LÍÚ en stofnaði Samtök fyrirtækja
í sjávarútvegi. Forystumenn í
sjávarúvegi sögðu einfaldlega þetta:
„Samtök landbúnaðarins“
„Það felast mikil tækifæri í því fyrir
sjávarútveginn að sameina fyrirtæki
sem starfa að veiðum, vinnslu, sölu
og markaðssetningu sjávarafurða í
ein, öflug samtök. Sambærilegt væri
„Samtök landbúnaðarins“. Jafnvel enn
meiri þörf, smæðarinnar vegna?
Að þessari hreyfingu kæmi
nýtt árlegt þing landbúnaðar
(Landbúnaðarþing) og ný stjórn
Samtaka landbúnaðarins yrði kosin
þar. Að þessum nýju samtökum stæðu
öll búgreinafélög, búnaðarsambönd,
afurðastöðvar í mjólk og kjöti,
framleiðslu- og pökkunarfyrirtæki í
grænmeti, RML og grasrótarhreyfingar
í landbúnaði. Búnaðarstofa einnig sem
er staðsett undir MAST með öll sín
verkefni, sjálft gamla Búnaðarfélagið,
nú staðsett í MAST, stangast trúlega
á við lög og stjórnarskrá. Þetta
tvennt, nýtt ráðuneyti með þekkingu
og ábyrgð í stjórnarráði landsins og
endurskipulögð félagsleg hreyfing
landbúnaðarins eru mikilvæg
grundvallaratriði.
Allir þeir sem ábyrgð bera á
matvæla- og landbúnaðarframleiðslu
ættu með þessu fulltrúa á nýju
Landbúnaðarþingi og ný stjórn
Samtaka landbúnaðarins væri kosin
af öllum hagsmunaaðilum á ársþingi.
Það er landbúnaðinum lífs-
nauðsynlegt að ná vopnum sínum
til þess að hann öðlist burði til
þess að standa vörð um grunnstoðir
matvælaframleiðslu, sem er ein af
frumþörfum okkar, ekki síður en
húsaskjól og klæði. Það má margt læra
af Norðmönnum um hvernig þeir halda
utan um sína landbúnaðarauðlind í
stjórnarráði og félagsskap bænda.
Bið bæði bændur og
stjórnmálamenn að hugsa málið en
það þolir enga bið. Besta vörnin er
fólgin í sókn og flestir landsmenn
vilja standa með ykkur, bændur,
matvaranna vegna ekki síst, og að
þið rekið heilnæman búskap með
fjölskyldufólki ykkar.
Guðni Ágústsson,
fyrrum landbúnaðarráðherra
Guðni Ágústsson.