Fréttablaðið - 28.07.2020, Blaðsíða 9
Alþingi samþykkti árið 2016 þingsályk t un um aðild Íslands að Geimvísindastofn-
un Evrópu. Við fyrstu sýn kemur
það ef til vill spánskt fyrir sjónir að
smáríki ætli sér ríka þátttöku í geim-
vísindum og -tækni en Ísland á tals-
verða sögu þegar kemur að könnun
geimsins.
Umsvif geimtækni- og vísinda er
þó nokkur á Íslandi. Auk vísinda-
starfs og þjónustu eru hér sprota-
fyrirtæki sem byggja á þekkingar-
skiptum frá geimtækni í vörur og
þjónustu sem við notum í daglegu
lífi. Þar má nefna sprotafyrirtækið
Svarma sem samtvinnar gervi-
hnatta- og drónagögn. Belgingur er
alþjóðlegt veðurathugunarfyrirtæki
sem sinnir veðurtengdum rann-
sóknum og vöruþróun. Icesat er
skráningafyrirtæki sem tekur að
sér skráningarumsýslu gervihnatta.
Íslensk gagnaver og jarðstöðvar
safna, geyma og vinna úr gervi-
hnattagögnum. Bandaríska fyrir-
tækið 4th Planet Logistics er með
starfsstöð hér á landi en fyrirtækið
vinnur rannsóknir tengdar hýbýla-
hönnun fyrir Tunglið og Mars. Eld-
flaugafyrirtækið Skyrora vinnur nú
að tilraunaskotum frá Íslandi. Hér-
lendir háskólar eru framarlega í fjar-
könnun, jarðfræði og gervigreind.
Íslensk fyrirtæki og stofnanir nýta
sér þá tækni og þekkingu sem til
verður í kjölfar geimrannsókna
til aukinnar skilvirkni, þróunar,
öryggis- og umverfisverndar.
Bjarni Tryggvason, geimfari hjá
Geimvísindastofnun Kanada, fædd-
ist á Íslandi og hefur haldið ríkum
tengslum við landið. Hann er hér á
landi reglulega á vegum Háskólans
í Reykjavík. Fyrir fimmtíu árum
skutu Frakkar fjórum eldflaugum
út í geim frá Íslandi og allir geim-
farar Apolló-verkefnisins þjálfuðu
hér á landi.
Árið 2019 var Geimvísinda- og
tækniskrifstofan stofnuð eftir
nokkurn undirbúning. Skrifstofan
fjármagnar sig með verkefnavinnu.
Markmiðið er að ýta undir þekk-
ingar- og verðmætasköpun tengt
þátttöku Íslands í geimvísindum.
Á þeim stutta tíma sem skrifstofan
hefur verið til, hefur fjöldinn allur
af vísindamönnum notið stuðnings
og þjónustu.
Þessi auknu umsvif gera kröfu
til íslenskunnar og um leið tækni-
og vísindagreina sem tengjast
geimnum að leggja rækt við jafn-
ræði tungunnar gagnvart ensku.
Okkar starf fer að mestu fram á
ensku og því algengt að þegar á
reynir séum við sem störfum í geim-
tengdum málum öruggari á ensku
en íslensku. Í sumar hefur Hugrún
Hanna Stefánsdóttir íðorðafræð-
ingur starfað á Geimvísinda- og
tækniskrifstofunni í samstarfi við
Árnastofnun við verkefni á vegum
Nýsköpunarsjóðs námsmanna.
Starf Hugrúnar styður við þá stefnu
okkar að Ísland taki þátt í geimvís-
indum með íslenskuna að vopni og á
forsendum okkar samfélags.
Vinna Hugrúnar mun stuðla að
því að nýsköpuð íðorð á sviði geim-
vísinda nái dreifingu og að festa
komist á orðanotkun sem svo er
hvati til frekari orðsmíði og flokk-
unar. Verkefnið mun jafnframt
skýra hugtökin og þannig skilgreina
gloppur í íslenskum íðorðaforða.
Þótt ólíklegt verði að teljast að
Ísland keppi í stærð við stórþjóðir
geimvísindanna, Bandaríkin, Rúss-
land, Japan, og Kína, er ekkert sem
stoppar okkur í gjöfulu samstarfi.
Geimurinn er á jaðri mannlegrar
þekkingar og krefur alla, jafnvel þá
stærstu, til víðtæks samstarfs. Með
þátttöku í Geimvísindastofnun Evr-
ópu opnast fyrir samstarf og þróun-
arfé sem Ísland hefur í dag takmark-
að aðgengi að. Með samstarfinu geta
íslensk nýsköpunarfyrirtæki staðið
á öxlum risa frá fyrsta degi.
Fáum ríkjum er alþjóðastarf
jafn gjöfult og Íslandi. Aðild okkar
að Horizon 2020, rannsókna- og
nýsköpunaráætlunar ESB, hefur
skilað rúmlega tuttuguföldun á
hverri krónu sem við höfum lagt
til. Mikilvægi þessar aðildar er ekki
hægt að ofmeta.
Starf skrifstofunnar og þá sér-
staklega vinna við íðorð á íslensku
hefur vakið athygli og áhuga fólks.
Við fögnum öllum athugasemdum
og tillögum. Vonin er að sem flest
orð komist í almenna notkun.
Frá samræðum Hugrúnar við
fagaðila og áhugafólk hefur orðið
ljóst að fyrst og fremst er unnið með
ensku þegar geimurinn er ræddur.
Heimildir á íslensku eru fáar og
dæmi er um að við sem störfum við
verkefnið höfum þurft að fara aftur
til tíma tungllendinganna, eða til 6.
og 7. áratugarins, til að finna orða-
forða. Nýjustu heimildir eru aðal-
lega Stjörnufræðivefurinn og tíma-
ritið Lifandi vísindi sem eru góðar
en takmarkaðar. Í nýlegu útvarps-
viðtali kom upp sú spurning hvort
það sama ætti við í Kína og Rúss-
landi þar sem geimtengd verkefni
eiga sér stað, hvort þar væri enskan
í forgrunni. Svo er auðvitað ekki.
Margar Geimvísindastofnanir nota
f leiri en eitt tungumál. Geimvís-
indastofnun Kanada er tvítyngd og
notar bæði ensku og frönsku. Opin-
ber tungumál Geimvísindastofn-
unar Evrópu eru enska, franska og
þýska. Geimfarar í Alþjóða geim-
stöðinni læra iðulega ensku, rúss-
nesku og japönsku.
Mikilvæg þátttaka Íslands í geimvísindum
Atli Þór
Fanndal
yfirmaður
Geimvísinda- og
tækniskrif-
stofunnar
Hugrún Hanna
Stefánsdóttir
íðorðafræðing-
ur Geimvísinda-
og tækniskrif-
stofunnar
Það er sterk hefð á Íslandi fyrir því
að standa vörð um tungumálið og
mæta tækninýjungum með nýyrða-
smíð í þeirri von að orðin festist í
sessi og verði notuð í samfélaginu.
Við viljum passa upp á málið okkar
sem á undir högg að sækja og undir-
búa það fyrir ágangi enskunnar
sem mun óhjákvæmilega fylgja
innstreymi geimtækninnar hingað
til lands. Það er heiður og ánægja af
því að vinna slíkt verkefni.
Hér ber að nefna nokkur dæmi
um orð sem við höfum þurft að
glíma við. Lýsingarorðið sub-orbital
nær yfir feril loftfars sem nær ekki
fullri sporbraut. Skotið sjálft nær
ekki æskilegum hraða til þess að
viðhalda hringferð um sporbraut.
Við lögðum til kastbrautar- sem
íslenskt jafngildi (eignarfall af nafn-
orðinu kastbraut). Kastbrautarskot
og kastbrautargeimflug eru dæmi
um ný orð mynduð með forliðnum
kastbrautar- og gætu þau nýst í
umfjöllunum um yfirstandandi
eldflaugaskot hérlendis og erlendis.
Orðið og afkvæmi þess hafa verið
birt á samfélagsmiðlum og skemmti-
legar umræður skapast.
Í bók sinni Til framandi hnatta frá
árinu 1958 lagði verkfræðingurinn
Gísli Halldórsson til íslenska orðið
hamfar fyrir multistaged rocket.
Hér er átt við eldf laug sem knúin
er af nokkrum þrepum og fer því
hamförum á ferli sínum til geimsins.
Orðið hefur ekki náð festu en þykir
okkur það þjált og sérlega íslenskt.
Við nýyrðamyndun þarf að hafa
nokkra hluti í huga. Allar beyg-
ingarmyndir orðs þurfa helst að
falla að íslenskri orðnotkun. Hefð
er í íslensku að orð séu gagnsæ og
lýsandi. Ágætismarkmið en getur
leitt af sér of langt orð sem samsett
er úr mörgum liðum. Þá minnka lík-
urnar á að orðið nái festu og komist
í almenna notkun. Í þeim tilvikum
er þjált og nytsamlegt orð ef til vill
betra.
En hvers vegna geimurinn og
hvers vegna núna? Umsvif eru
hratt að aukast. Ísland býður upp á
kjöraðstæður fyrir prófanir þökk sé
öfgakenndri veðráttu, hraunhellum
og líkingu íslenska hálendisins við
yfirborð Mars. Auknum umsvifum
fylgir aukin umfjöllun og Íslend-
ingar vilja geta rætt þetta á sínu
máli en þá þurfa almenningur og
fjölmiðlar að hafa nytsamleg orð
innan handar.
Förum með íslenskuna út í geim-
inn.
Fyrir fimmtíu árum skutu
Frakkar fjórum eldflaugum
út í geim frá Íslandi og allir
geimfarar Apolló-verkefnis-
ins þjálfuðu hér á landi.
Fulltrúar skoska geimferðafyrirtækisins Skyrora heimsóttu Ísland í janúar. MYND/HANNES ÁRNI HANNESSON
Fáðu faglega aðstoð lyafræðings
Komdu eða pantaðu tíma í síma
517 5500 eða sendu póst á
lyfsalinn@lyfsalinn.is
Þekkirðu lyn þín?
LYFSALINN GLÆSIBÆ
Álfheimum 74 104 Reykjavík
Sími 517 5500
www.lyfsalinn.is
lyfsalinn@lyfsalinn.is
OPNUNARTÍMI
Mán.- fös.
kl. 08:30-18:00
GLÆSIBÆ
S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð 9Þ R I Ð J U D A G U R 2 8 . J Ú L Í 2 0 2 0