Vísbending - 16.11.2017, Qupperneq 3

Góðkynja ójöfnuður
Óvönduð meðferð talnaefnis fær fólk til að hrapa að kolröngum ályktunum. Nóbelsverðlauna-
hafi í hagfræði, A. Deaton, orðaði þetta
svo, lauslega þýtt:
„Ef við skiljum ekki hvernig tölur verða
til, og hvað þær þýða, er hætt við að við
sköpum ímynduð vandamál og fyllumst
tilefnislausrar reiði yfir þeim, en í staðinn
yfirsést okkur brýnar þarfir og raunveruleg
vandamál og mörkum stefnur sem byggðar
eru á fullkomnum misskilningi.“
Dæmi um framangreint eru umræður
um tekjudreifingar og notkun hugtaksins
ójöfnuður. Ójöfnuður hefur neikvæðan
blæ og enginn vill vera kallaður ójafnaðar-
maður. Sem tölfræðikennari nota ég hug-
takið dreifing til að lýsa því að ekki eru
allir eins. Í fræðilegri tölfræði eru notuð
ýmis hugtök til að kvarða dreifingar og
bera þær saman. Ein niðurstaða Deatons
er að ójöfnuður geti bæði verið æskilegur
og óæskilegur. Á framfaraskeiðum liggur
það í hlutarins eðli að einhverjir njóta
framfaranna á undan öðrum, og störf og
starfsemi í efnahagslífinu eru misverðmæt
og umbun í samræmi við það.
Bábiljur um tekjudreifingar
Í pólitískri umræðu er því oft haldið fram
að þróun tekju- eða eignadreifingar stefni
í ranga átt og það jafnvel fyrir tilstuðlan
illa þenkjandi manna (sjá t.d. Frétta-
blaðið 4.10.2017). Í Fréttablaðinu 4.10
er sagt frá því að skatttekjur vegna lægri
hópa hafi vaxið. Sennileg skýring er að
efnahagsástandið hafi batnað og arðsöm
vinna sé nú útbreiddari. Sumir snúa út úr
þessu og segja að verið sé að auka svíns-
lega framkomu gagnvart lítils megandi.
Umræða af þessu tagi einsk orðast ekki
við Ísland, þvert á móti endurspeglar
hún fremur alþjóðlega umræðu en inn-
lendan veruleika. Tanner (2016) tekur
dæmi af fimm bábiljum um ójöfnuð í
bandarísku hagkerfi. Þessar bábiljur geta
allar átt við Ísland og fleiri lönd. Sú fyrsta
er að ójöfnuður hafi aldrei verið meiri.
Einföld greining á gögnum um þróun
síðustu ártatuga leiðir í ljós að þetta er
rangt. Önnur bábiljan er að þeir auðugu
hafi ekki unnið fyrir auði sínum. Lausleg
skoðun á samsetningu tekju- og eigna-
hæstu einstakling anna í Bandaríkjunum
leiðir í ljós að flestir hafa unnið sig upp
með störfum sínum eða keypt eignir ungir
sem hækkað hafi mikið í verði. Sú þriðja
er að hinir ríku verði alltaf ríkir og hinir
fátæku verði alltaf fátækir. Athuganir á
bandarískum gögnum sýnir að fjölmargir
tekjuhárra voru á yngri árum tekjulágir.
Sú fjórða er að aukinn ójöfnuður (aukin
eignadreifing) feli í sér að fleiri séu
fátækir. Enga stoð er að finna fyrir því að
þeir sem auðgist geri það á kostnað þeirra
tekju- eða eignaminni. Sú fimmta, og sú
nýjasta, er að ójöfnuður hafi áhrif á póli-
tíska stefnumörkun. Tanner telur ekkert
benda til þess að auðugt fólk hafi myndað
pólitíska samstöðu.
Hreyfanleiki tekna á
æviskeiðinu
Sowell (2000) rekur nokkrar villur sem
koma reglulega upp í umræðu um tekju-
og eignadreifingar. Dæmigerð staðhæfing
er að þeir ríku verði áfram ríkir og þeir
fátæku haldi áfram að vera fátækir. Þetta
er alrangt og því til sönnunar er að í hópi
þeirra 20% tekjulægstu árið 1975 var
mikill meirihluti kominn í hóp þeirra
20% tekjuhæstu 20 árum síðar. Flestir
þeirra sem teljast hátekjufólk eða ríkir
séu venjulegt millistéttarfólk sem hafi átt
farsælan feril. Eðlilega haldi hluti einstak-
linganna áfram að tilheyra tekjulægstu
20% en það séu einungis 1% Bandaríkja-
manna. Þeir sem hrópa úlfur-úlfur vegna
tekju- og eignadreifinga séu ekki að tala
um fólk af holdi og blóði, heldur tíundar-
mörk (kvantíla) í dreifingum, eins og til
dæmis 10% eða 20% tekjulægstu. Þetta
eru ekki alltaf sömu einstak lingarnir.
Hann varar einnig við að nota hugtakið
heimili (household) því heimilismönnum
hafi farið fækkandi með tímanum og eins
manns heimili séu algeng meðal lágtekju-
fólks. Hann nefnir að árið 1995 hafi 39
milljónir manna verið á 20% tekjulægstu
heimilunum og 64 milljónir á 20% tekju-
hæstu heimilunum. Hann áréttar einnig
að meðal þeirra tekjulægstu sé fólk sem
er að hefja sinn starfsferil og það fólk
muni afla meiri tekna síðar á ævinni. Það
á ekki að koma neinum á óvart að fólk
um sextugt hafi meiri tekjur og eigi meiri
eignir en fólk um þrítugt. Vissulega fæðist
sumir inn í ríkidæmi og séu ríkir alla ævi,
en hlutfall þeirra af heildinni sé í mesta
lagi eins stafs prósentutala.
Margar skýrslur staðfesta greiningu
Sowels. Til dæmis segir í skýrslu banda-
ríska fjármálaráðuneytisins frá árinu
2007 að einungis fjórðungur þeirra sem
var í tekjuhæstu prósentunni árið 1996
hafi verið þar enn árið 2005. Í heild hafi
kaupmáttur tekna þessa hóps rýrnað á 10
ára tímabili. Þetta er jafneðlileg útkoma
og í einstaklingsíþróttum þar sem leið
sigurvegarans liggur fyrr eða síðar niður
á við. Kaupmáttur miðtölu allra Banda-
ríkjamanna jókst um 24% á þessu 10 ára
tímabili og kaupmáttur lægstu hópanna
jókst mest. Það á sér einnig hliðstæðu í
íþróttunum. Leiðin liggur upp á við hjá
flestum sem lenda á botninum.
Í greiningu Rank og Hirschl (2015)
kemur fram að hátt hlutfall Bandaríkja-
manna er líklegt til að vera hlutfallslega
fátækt einhvern tíma á ævinni. Einnig
kemur fram að meiri hlutinn (56%) er að
minnsta kosti eitt ár í hæstu tekjutíund-
inni og mikill meiri hluti (73%) í annarri
af tveim hæstu tekjutíundunum. Þessi
greining staðfestir því hreyfanleika milli
tekjutíunda.
Daly og Valletta (2006) skoða eðli
þróunar tekjudreifingar á tímabilinu
1969-1998. Við fyrstu sín blasir við
að tekjudreifing er miklu meiri í lok
tímabilsins en við upphaf þess. Breytt
aldurssamsetning skýrir nánast alla þessa
þróun. Þeir álykta að ef aldurssamsetn-
ingin væri eins árið 1998 og hún var árið
1969 þá hefði dreifingin lítið breyst. Það
sem gerist er að hlutfall miðaldra fólks á
vinnumarkaði eykst. Fjölgun námsmanna
og ellilífeyrisþega ásamt fjölgun miðaldra
sérfræðinga eru afgerandi áhrifaþættir.
Margir Bandaríkjamenn nútímans velja
að vera tekjulágir námsmenn framan af
ævinni, sérfræðingar á miðjum aldri og
síðan rólegir ellilífeyrisþegar. Margir vilja
hafa hlutina þannig.
Ójöfnuður þarf ekki að vera
vandamál
Ójöfnuður þarf ekki að vera vandamál,
en það er fátækt hins vegar. Hátt hlutfall
fólks sem hefur framfæri sitt frá bóta-
kerfum hefur lamandi áhrif á samfélagið.
Víðtækt pólitískt verðlagseftirlit var við
lýði á Íslandi meiri hluta síðustu aldar
og því lauk ekki endanlega fyrr en í upp-
hafi tíunda áratugarins. Allan þennan
tíma störfuðu opinberar verðlagsnefndir
við það að ákveða verð á flestum vörum,
Helgi Tómasson
prófessor í tölfræði og
hagrannsóknum
framh. á bls. 4
V Í S B E N D I N G • 4 2 . T B L . 2 0 1 7 3