Vísbending


Vísbending - 13.06.2016, Blaðsíða 3

Vísbending - 13.06.2016, Blaðsíða 3
2. Mikil óvissa lýsir því ástandi þegar ekki er hægt að lýsa mögulegri útkomu með þekktum niðurstöðum. I hagfræðinni er gert ráð íýrir því að skynsamt fólk geti vegið og metið kostina, en það sé ómögulegt. Flest af því sem við teljum nú sjálfsagt var óhugsandi fyrir eitt eða tvöhundruð árum, jafnvel miklu skemmri tíma. Tölvur, margs konar lyf og flugvélar eru dæmi um þetta. Fáum hefði dottið í hug að tölvur sem hefði meiri reiknigetu en stærstu skýrsluvélar heims árið 1970 kæmust fyrir og væri í jakkavösum flestra Islendinga árið 2016. 3. Þversögn fangans felur í sér þann vanda að það sem er best fyrir heildina er ekki endilega fyrsta val allra. Hugsunin er sú að tveir fangar f einangrun fái hvor um sig tilboð saksóknara um sýknu, ef þeir gefa upplýsingar sem nægja til þess að sakfella hinn. En verði hinn á undan að koma með upplýsingar, fái sá sem þagði þungan dóm. Ef báðir þegja verður hvorugur sakfelldur. Þess vegna er best að þegja, en spurningin er hvort menn treysta hinum. Samsvörun í hagfræðinni er til dæmis verndartollar sem lönd setja á til þess að verja sína framleiðslu. Ef allir gera það dregur það úr velsæld í heiminum og sérhvert land er verr sett en áður. 4. Traust er grundvallaratriði í nútíma hagkerfi. A hverjum degi treystum við ókunnugum í umferðinni, borðum mat sem einhver ókunnugur hefur búið til og tökum við peningum, sem eru ekki einu sinni á pappír lengur. Peningar eru einskis virði án trausts. Það sama gildir um samfélagið allt. Ef traustið á stofnunum ríkisins hverfur þá er ríkið sjálft orðið valt. Grunnurinn að farsælu hagkerfi er að nútíminn og framtíðin tengist með eðli- legum hætti. Við spörum (og tökum síður lán) ef vextir eru háir. Öfugt ætti að gilda ef vextir eru lægri. Þá teljum við að framtíðar- ávinningur af því að taka lán sé meiri en að geyma peningana. Með öðrum orðum reiknum við með því að arðurinn af íjár- festingunni verði meiri en vextirnir. Hag- vöxtur er grundvallaratriði í nútímahag- kerfi. Til þess að einhver vilji eyða þarf annar að vilja spara, en þó að útlánsvextir séu lágir eru fjárfestingar víða í lágmarki (nema á fslandi þar sem vextir eru tiltölu- lega háir í alþjóðlegum samanburði). Fólk hegðar sér ekki í samræmi við hagfræðilög- málin og því er von að spurt sé hvort þörf er á nýjum lögmálum. Skýringin kann að vera sú að brennt barn forðast eldinn. Fyrirtæki og fólk vilja ekki steypa sér í skuldir eftir vandann sem þau lentu í vegna hrunsins þcgar allt of margir voru skuldsettir upp fýrir rjáfur. Óvissan er of mikil og traustið vantar. Guðir á stalli Seðlabankastjórinn víkur að deilunum milli áhangenda Keynes sem vildi að ríkið gripi inn í þegar hagkerfið hefði hægt á sér og austurríska skólans sem taldi að peninga- stefnan væri lykilatriði. Hagfræðingar hafi verið svo uppteknir af því að halda með „sínu liði“ að þeir hafi ekki áttað sig á því að báðir gætu haft rangt fýrir sér. Flottar stærð- fræðiformúlur, risastór gagnasöfn og snjöll- ustu sérfræðingar gátu ekki komið í veg fýrir að Vesturlönd — og reyndar heimurinn allur - lentu í dýpstu kreppu í nærri heila öld. Þess vegna eigi menn að hugsa dæmið upp á nýtt en ekki leita skýringa í biblíum gamalla spámanna. Of stórir bankar í upphafi voru bankarnir fýrst og fremst þjónustustofnanir, en smám saman hættu þeir að þjóna og vildu gera. Líklega er það álíka hættulegt að bankamenn verði virkir í rekstri og stjórnmálamenn. Þeir hætta að vera ábyrgir og áhættufælnir og velja þess í stað ágirndarinnar og óvissuna. Bankakerfi höfðu vaxið hagkerfunum langt yfir höfuð. King nefnir Island sem dæmi um þjóðfélag með allt of stóra banka, en eignir banka- kerfisins voru taldar meira en tíu landsfram- leiðslur fslands skömmu fýrir hrun. Enginn vafi var á því að kerfið var óstöðugt og hlaut að hrynja fýrr eða seinna. Þegar það gerð- ist var það vegna þess að traustið vantaði. Bankar lána til langs tíma en fjármagna sig með innlánum og öðrum skammtímalán- um. Hagvöxtur var drifinn áfram af lántöku sem gat ekki haldið áfram endalaust. Lán Kínverja til Bandaríkjanna eru dæmi um slík lán sern sífellt byggjast upp og halda uppi gengi dollarans, en einhvern tíma kemur að skuldadögum. Smám saman fóru bankarnir að falla árið 2007 og þeir sem höfðu vit til að lesa úr skriftinni á veggnum sluppu. Hinir sem héldu áfram sukku dýpra í kviksyndið. Það var ekki bara á ísland þar sem eftirlitsaðilar töldu að allt væri lagi. Þeir litu á efnahags- reikninginn og sáu að eiginfjárhlutfallið virtist vera í góðu lagi. Vandinn fólst hins vegar í lélegri lausafjárstöðu. Hún er yfir- leitt lagfærð á millibankamarkaði en þegar Lehman Brothers bankinn féll kipptu allir að sér hendinni. Allir voru sannfærðir um að „hinir“ væru að fara á hausinn og seðla- bankarnir urðu lánveitendur til þrautavara. ÍSBENDING I 'ksC MERVYN KING THEENDOF Allt of fáir veitt því athygli að Seðlabanki Is- lands fór í broddi fýlkingar og byrjaði strax haustið 2005 að veita bönkunum skamm- tímalán til langs tíma. Stór hluti þeirra lána tapaðist í hruninu. Bankastjórinn telur að bankarnir sem njón í raun óbeinnar ríkisábyrgðar borgi alls ekki það sem þeir ættu að gera tíl rík- isins. Þess í stað hafi peningum verðið veitt í himinháa bónusa til starfsmanna. Pening- um sem í fýrsta lagi hafi ekki verið raun- verulegur hagnaður nema að hluta og í öðru lagi hafl skapast af óbeinni ríkisábyrgð. Niðurstaða Bókin er prýðilega skrifuð og King á auð- velt með að greina vandann. Þegar kemur að því að finna lausn vandast málið aftur á móti. Hann talar á víxl um að yfirþjóð- legar stofnanir geti ekki leyst vandann og að þjóðir leysi hann ekki einar. Gengi eigi ekki að festa og evruna eigi að leysa upp. Grikk- ir þurfi skuldauppgjöf. Reyndar virðast margir hagfræðingar ekki átta sig á því að hinir lágu vextir sem eru á skuldum Grikkja jafngilda skuldaniðurfellingu. Rétt eins og margir hagfræðingar átta sig ekki á því að þegar bankarnir íslensku fóru á hausinn og hættu að greiða skuldir sínar gufuðu lán til íslenskra einstaklinga og fýrirtækja ekki upp heldur jukust þvert á móti. Gengis- og verðtryggð lán lúta öðrum lögmálum en þeir eiga að venjast. Satt að segja virðist lokakaflinn vera sá eini þar sem King er litaður af eigin reynslu sem oft hefur verið bitur. Þar er meira um hjal og minna um lausnir en bókin gaf væntingar um. Hann er svartsýnn. Hann segir að einstaklingar, stofnanir og fræðin hafi öll brugðist. Hann klykkir út með að nú verði næsta kynslóð að leysa vandann, því það verði hún sem situr í súpunni ella. Þetta er auðvitað rétt, en gaman hefði verið að sjá glitta í lausn hjá þessum reynslubolta. Q VÍSBENDING 21. TBt. 2016 3

x

Vísbending

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vísbending
https://timarit.is/publication/281

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.