Morgunblaðið - 18.05.2020, Side 16

16 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 18. MAÍ 2020
Aðalstræti 2 | s. 558 0000
Vegna frábærra undirtekta
framlengjum við afmælistilboðið!
Leyndarmál Matarkjallarans,
6 réttir að hætti kokksins á 6.990 kr.
Gildir út maí.
AFMÆLISTILBOÐ
Því er oft varpað
fram í umræðunni að
fyrirtæki í sjávar-
útvegi séu of stór og
þar af leiðandi sé
kvótinn á fárra manna
höndum. Samhliða
slíkum ummælum eru
nefnd til sögunnar
nokkur stærstu fyrir-
tækin og stjórnendur
þeirra og gjarnan
sagt: Þetta gengur
ekki! En er þetta rétt? Hver er hin
raunverulega stærð þeirra og
hvernig er samanburður við annan
fyrirtækjarekstur hér á landi?
Ef við skoðum til að mynda neyt-
endamarkað á Íslandi þá sést að
þau fyrirtæki sem þjónusta ein-
staklinga og heimili hér á landi eru
helst dagvöruverslanir, orkuveitur,
tryggingafélög, fjölmiðlafyrirtæki,
fjarskiptafyrirtæki, olíusölur og
bankar. Sjálfsagt er hér ein-
hverjum gleymt en öll þessi félög
hafa mikil áhrif á heimilisbókhald
landsmanna og því forvitnilegt að
skoða hverjir ráða þar för. Gnæfa
sjávarútvegsfyrirtækin yfir þessi
félög í stærð og umfangi? Nei, síð-
ur en svo. Skoðum það nánar.
Fyrirtæki heimilanna
Að sölu dagvöru standa að mestu
tveir til þrír aðilar og
þrír stórir og 6 litlir
aðilar sjá um alla
mjólk og kjötvöru með
veltu upp á 60 millj-
arða.[1] Orkusalar eru
örfáir og aðeins einn
dreifingaraðili. Í
tryggingageiranum
ráða þrjú félög yfir
stærstum hluta mark-
aðsins og þeir sem
selja eldsneyti eru þrír
stórir og tveir litlir.
Þeir sem deila til okk-
ar sjónvarpi og síma
eru aðeins þrír. Viðskiptabankarnir
eru þrír og þeir ákveða vaxtastigið
og þjónustugjöldin. Út frá þessu
má leiða líkur að því að þau fyrir-
tæki sem ákveða í raun afkomu
heimilanna eru hugsanlega á milli
15 og 20. Þetta er ekki vísindaleg
greining en sett fram til að varpa
ljósi samanburðinn við sjávarútveg-
inn. Til samanburðar er stærsta
sjávarútvegsfyrirtækið hér á landi,
Brim hf., með svipaða veltu af inn-
lendri starfsemi og Costco í Garða-
bæ (bensín, matvara og dægur-
vara)[2] en bara hálfdrættingur á
við mjólk- og kjötframleiðslufyr-
irtæki. Fjögur olíufélög eru með
meiri veltu en öll útgerð í landinu
og hagnaður þeirra svipaður árið
2018.[3] [4] Þá er ekki dregið frá
auðlindagjaldið sem leggst á út-
gerðina.
Margir hafa horn í síðu sjávar-
útvegsins og býsnast yfir sam-
þjöppun og stærð en eru á sama
tíma ekki mikið að velta fyrir sér
stærð og umfangi þeirra fyrirtækja
sem standa að sölu á dagvöru,
bensíni, tryggingum, fjarskiptum,
orku eða fjármálaþjónustu. Þó eru
það þeir liðir sem mestu máli
skipta fyrir heimilin í landinu.
Hömlur skaða
sjávarútvegsfyrirtækin
Aflahlutdeild er úthlutað á 466
skip hér við land sem landa á 66
hafnir hringinn í kringum landið.
23 félög eiga 75% kvótans og 50 fé-
lög sem eiga 89% kvótans (Fiski-
stofa, 2019)[5]. Lætur nærri að um
helmingur kvótans sé í eigu tíu fé-
laga. Svona er lengi hægt að telja
en ekkert félag á meira en 10% af
kvótanum. Þegar þetta er skoðað
sést að sjávarútvegurinn stendur
síður en svo fyrir meiri sam-
þjöppun en önnur svið viðskiptalífs-
ins. Fyrirtæki í sjávarútvegi hér á
landi eru í harðri samkeppni á
mörkuðum erlendis og þá oft á tíð-
um við miklu stærri fyrirtæki.
Fyrirtæki sem þjónusta tæknihluta
vinnslunnar eru bara tvö hér á
landi og þau gætu hugsanlega stað-
ið betur að samkeppni á erlendum
vettvangi sameinuð. Sama á við um
sjávarútveginn. Samkeppnin er á
erlendum mörkuðum og þangað
eigum að horfa.
Með því að leita á erlenda mark-
aði getum við með stærri fyrir-
tækjum sett mark okkar á hinn al-
þjóðlega sjávarútveg. Þar vefst
fyrir mönnum að ná tökum á auð-
lindastýringu og rekstri fyrirtækja
sem nýta sameiginlegar auðlindir.
Við getum því sem hægast leið-
beint öðrum þjóðum og veitt þeim
aðstoð byggða á þeirri forskrift
sem við höfum byggt upp með
sjálfbærri nýtingu auðlinda. Það að
opinberar reglur takmarki stærð
fyrirtækja hér á landi, til þess eins
að einstaka aðilar græði ekki of
mikið, er fásinna. Þá sem gengur
vel á að styrkja til að eflast og
dafna í stað þess að setja á þá
hömlur.
Í lögum um stjórn fiskveiða seg-
ir: „Nytjastofnar á Íslandsmiðum
eru sameign íslensku þjóðarinnar
[…] Markmið laga þessara er að
stuðla að verndun og hagkvæmri
nýtingu þeirra og tryggja með því
trausta atvinnu og byggð í land-
inu.“
Mörgum sem fylgst hafa með
sjávarútveginum og vilja efla hann
finnst eins og við séum föst í fyrstu
setningunni og við sem þjóð vitum
ekki hvert stefna eigi. Við höfum
hins vegar náð þeim markmiðum
sem koma fram í næstu setningu
og getum gert enn betur. Við get-
um til dæmis aukið þekkingu í
landinu umtalsvert með því að deila
henni með öðrum. Um allt land er
reynslumikið fólk sem veit hvernig
á að reka sjávarútvegsfyrirtæki en
er fast innan þess ramma sem við
höfum búið okkur til. Horfum út
fyrir kassann, … hve skal lengi
dorga dáðlaus upp við sand, orti
Einar Benediktsson. Fleytan er of
smá, sá guli er utar, á líka við.
[1] https://www.si.is/framleidsla-og-
matvaeli/smk/
[2] https://www.vb.is/frettir/costco-
med-10-markadshlutdeild/147264/
?q=Bens[3] https://www.vb.is/
frettir/gerjun-i-oliugeiran-
um/151742/
[4] http://hagstofan.s3.amazo-
naws.com/media/pu-
blic/2019/1cdb302d-e138-4dac-a4d1-
140a31842f81.pdf
[5] http://www.fiskistofa.is/media/
utgefid_efni/Yfirlit_uthlut-
un_1920.xlsx
Eru sjávarútvegsfyrirtækin of stór?
Eftir Svan
Guðmundsson » Aflahlutdeild er út-
hlutað á 466 skip hér
við land sem landa á 66
hafnir. Að sölu dagvöru
standa að mestu tveir til
þrír aðilar
Svanur
Guðmundsson
Höfundur er sjávarútvegsfræðingur
og framkvæmdastjóri Bláa
hagkerfisins.
svanur@arcticeconomy.com
Þurrkun á fiski eða
hersla er elsta fisk-
verkunaraðferð hér á
landi. Um harðfisk eða
skreið er getið hér
þegar á söguöld. Fyrst
í stað var framleiðslan
ekki meiri en svo að
nægði landsmönnum
sjálfum en er kemur
fram á 14. öld verður
skreið ein helsta út-
flutningsvaran frá Íslandi. Allan
tíma einokunarverslunarinnar voru
skreið og lýsi eftirsóttustu afurð-
irnar héðan og gengu kaupmenn
hart eftir að fá þann hluta sem þeim
bar. Skreiðin var fyrst og fremst
hengd í hjalla eða trönur og sjást
ummerki þess víða um land. Í seinni
tíð, eftir að tókst að nýta jarðhitann
til þess arna, hefur heitloftsþurrkun
á fiski rutt sér til rúms með tilheyr-
andi styttingu þurrktíma og hreinni
vöru.
Fisktegundir sem helst fara til
skreiðarverkunar eru þorskur, ýsa,
ufsi, langa og keila, eða svokallaður
magur fiskur. Feitar fisktegundir
henta ekki til þurrkunar á þennan
hátt vegna þess að fitan í þeim þrán-
ar og gefur þannig mik-
ið óbragð og útlitsgalla.
Megnið af þurrk-
uðum fiski frá Íslandi
er selt á Afríkumarkað
til manneldis. Þar er að-
allega einn markaður
sem tekur við öllu þessu
magni, Nígeríumark-
aður. Við matreiðslu er
fiskurinn bleyttur og er
ætlast til þess að upp-
taka vatns verði svo
mikil að hann nái sínu
upphaflega vatns-
innihaldi og rúmmáli.
Nígeríumenn sjóða skreiðina í
nokkra daga svo úr verður næring-
arrík súpa. Skreiðin gegnir mikil-
vægu hlutverki próteingjafa sökum
próteinskorts þar í landi. Þá komum
við að þeirri staðreynd að sumir
borða til þess að njóta, aðrir til þess
að lifa.
Í Nígeríu búa um 205 milljónir
manna. Samkvæmt Hagstofu Ís-
lands var heildarinnflutningur
þeirra á þurrkuðum fiskafurðum frá
Íslandi yfir 20.000 tonn í fyrra;
reiknuð á FOB-verðmæti um 9 millj-
arðar króna. Nú eru hins vegar
breyttir tímar og hefur nígeríska
þjóðin átt í miklum efnahagslegum
örðugleikum. Olía, þeirra helsta
tekjuauðlind, hefur hríðfallið í verði
en hlutfall olíu nemur yfir 90% af öll-
um þjóðarútflutningstekjum Níger-
íu.
Svo virðist sem íslenskir framleið-
endur hertra fiskafurða séu komnir
á rek út í sortann enda fordæmi fyrir
því að allt geti farið á versta veg. Ár-
ið 2015 var komið á gjaldeyr-
ishöftum í Nígeríu sem þýddi að inn-
flytjendur fengu ekki gjaldeyri til
þess að kaupa erlenda vöru. Íslensk-
ir skreiðarverkendur sigldu þar milli
skers og báru. Vitur maður sagði
eitt sinn: Vonaðu það besta en búðu
þig undir hið versta. Það var ná-
kvæmlega það sem viðkomandi
fyrirtæki gerðu það ár. Þau leituðu
meðal annars til Seðlabanka Íslands.
Tillaga um að Seðlabankinn keypti
nígerískan gjaldeyri, nairur, inn í
gjaldeyrisvaraforðann var borin
undir Má Guðmundsson, þáverandi
seðlabankastjóra. Síðan yrðu þessar
nairur annaðhvort seldar þegar
ástandið lagaðist aftur, sem það
gerði, eða fyrir þær keypt olía sem
gæti nýst til að knýja fiskiskipaflot-
ann. Hugmyndin var að stunda eins
konar vöruskipti; olía í skiptum fyrir
skreið. Tillagan gekk þó ekki eftir og
fyrirtækjum fækkaði úr 21 í 15 í
þessari niðursveiflu.
Nú eru breyttir tímar og aðrir við
stjórnvölinn. Það eru ekki einungis
skreiðarframleiðendur sem glíma
við vanda í sölu afurða sinna á er-
lendum mörkuðum. Gjaldeyr-
istekjur hafa snarminnkað vegna
fækkunar erlendra ferðamanna og
lækkandi verðs á áli og sjávaraf-
urðum. Það er mikilvægt að standa
vörð um öll þau gjaldeyrisskapandi
störf sem við höfum í landinu, ekki
síst þar sem við erum með af-
skaplega umhverfisvæna fram-
leiðslu. Með því að nota jarðvarma
og raforku til að þurrka fisk getum
við flutt fimmfalt meira magn af pró-
teini í hverjum gámi á markað þar
sem þörfin er sár og mikil. Við erum
hætt að senda dýrasta hluta fisksins
til Nígeríu. Nú eru það mest auka-
afurðir líkt og hausar, dálkar og af-
skurður sem þurrkað er. Flökin eru
hreinlega orðin of dýr fyrir þennan
markað en mikil verðmæti eru fólgin
í því að nýta alla hluta fisksins.
Hausinn einn getur verið yfir 20% af
fiskinum.
Vegna ástandsins sem nú ríkir
hefur verð á olíu náð sögulegu lág-
marki. Sama staða og áður er komin
upp: Markaðurinn fær ekki amer-
íska dollara og því er engin leið að
kaupa skreiðina. Ef dollarar fást eru
þeir keyptir á svartamarkaðsgengi
sem er töluvert hærra en lögskráð
gengi nígeríska Seðlabankans.
Gjaldeyrisbraskarar í Nígeríu eru
þeir sem stinga af með framlegð ís-
lenskra fiskframleiðenda. Önnur
viðskiptalönd okkar, bæði núverandi
og möguleg í náinni framtíð, búa við
sambærilegar aðstæður. Miklar
gengisfellingar gagnvart dollara
hafa gert viðskipti með afurðir okk-
ar til þeirra mjög erfið. Við þurfum
að huga að lausnamiðuðum við-
skiptatækifærum. Það er engin mál-
tíð ókeypis stóð einvers staðar.
Spurningin er bara hvað má hún
kosta svo fólk hafi efni á, vilja og
getu til að neyta hennar.
Raunar mælir ekkert gegn því að
viðkomandi fyrirtæki leiti aftur til
Seðlabankans – fordæmalausir
tímar kalla jú á fordæmalausar að-
gerðir. Við verðum að átta okkur á
mikilvægi hvers og eins. Engin
keðja er sterkari en veikasti hlekk-
urinn og betur vinnur vit en stirt.
Betur vinnur vit en strit
Eftir Gunnlaugu
Helgu Ásgeirs-
dóttur
Gunnlaug Helga
Ásgeirsdóttir
» Greinin fjallar um
skreið og möguleika
á því að hefja vöruskipti
við Nígeríumenn, þ.e ol-
ía í skiptum fyrir
skreið.
Höfundur er sjávarútvegsfræð-
ingur.
gunnlaughelga@gmail.com