Morgunblaðið - Sunnudagur - 02.08.2020, Side 10

BÓKARKAFLI
10 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2.8. 2020
Eftir samtöl við fjölmarga aðilaundanfarna mánuði, varð bók-arhöfundi smám saman ljóst,
að mikil saga er enn ósögð um það
sem gekk á að tjaldabaki –– innan
stjórnkerfisins, viðskiptalífsins og í
heilbrigðisþjónustunni. Þar var um
að ræða gamalkunna togstreitu um
völd og ákvarðanir og sitt sýndist
hverjum þótt allt væri slétt og fellt á
yfirborðinu og
þríeykið sameinaði
þjóðina að baki
þeim ákvörðunum
sem teknar voru.
Þetta átti ekki
síst við um opnun
landsins. Við Ís-
lendingar höfðum
verið í hálfgerðu
svikalogni í maí og fyrstu daga júní-
mánaðar eftir þann frábæra árangur
sem náðist í sóttvörnum með smit-
rakningu, einangrun sýktra og
sóttkví þeirra sem mögulega höfðu
komist í tæri við veiruna. Landið var
því sem næst lokað og nýsmit höfðu
því ekki borist til landsins enda þótt
veiran lifði greinilega góðu lífi utan
landsteinanna. Alþjóðaheilbrigð-
ismálastofnunin, WHO, lýsti því yfir
um þetta leyti að COVID-19 hefði
aldrei verið skæðari í heiminum. Sú
þróun átti bara eftir að halda áfram
til hins verra.
Icelandair reri lífróður þessa vor-
daga og óttast var um samgöngur til
og frá landinu enda um engar tekjur
að ræða þar sem lítið sem ekkert var
flogið. Ríkisstjórnin hafði þó samið
við flugfélagið um ákveðnar lág-
markssamgöngur, en nýting á því
flugi var ekki mikil. Fólk var einfald-
lega ekki að ferðast.
Góður árangur Íslands í barátt-
unni við veiruna hafði hins vegar
spurst vel út á alþjóðavísu og í stjórn-
kerfinu urðu menn varir við aukinn
áhuga ferðamanna á að koma til
landsins, einkum hinna efnameiri.
Forráðamenn Icelandair þrýstu
mjög á um einhverjar tilslakanir,
sama gerðu forystumenn í ferðaþjón-
ustunni, enda veik von um ferða-
mannasumar eina ljósglætan í því
svartamyrkri sem ríkti í viðskiptum
við ferðamenn og með hækkandi sól
fór þörfin eftir meira athafnafrelsi að
gera vart við sig.
Á vettvangi ríkisstjórnarinnar var
málið umdeilt. Guðlaugur Þór Þórð-
arson utanríkisráðherra talaði mjög
fyrir opnun landamæranna sem
fyrst, undir það tóku Þórdís Kolbrún
Reykfjörð Gylfadóttir ferða-
málaráðherra og Áslaug Arna Sig-
urbjörnsdóttir dómsmálaráðherra. Í
þingliði Sjálfstæðisflokksins var vax-
andi kurr yfir stöðu mála og fór Sig-
ríður Á. Andersen, formaður utanrík-
ismálanefndar og fv.
dómsmálaráðherra, þar fremst í
flokki.
*
Rökræðan við ríkisstjórnarborðið
um þessi mál í apríl og maí var mikil
og harkaleg á köflum. Innan rík-
isstjórnarinnar var fólk meðvitað um
persónulega hagsmuni utanrík-
isráðherrans í málinu, en eiginkona
hans Ágústa Johnson á 2,4% hlut í
Bláa lóninu, einu stærsta ferðaþjón-
ustufyrirtæki landsins, gegnum
einkahlutafélagið Bogmanninn. Eins
og nærri má geta, átti það fyrirtæki
gífurlega mikið undir því að ferða-
mennska hæfist aftur í landinu án
frekari tafa, eins og auðvitað öll önn-
ur sambærileg fyrirtæki. Mikill
hagnaður hafði verið af rekstri lóns-
ins í Svartsengi um árabil og hlut-
hafar uppskorið ríkulegar arð-
greiðslur, þrátt fyrir mikla
uppbyggingu á sama tíma. Einn
þeirra var eiginkona utanrík-
isráðherra, en Guðlaugur Þór hafi átt
helmingshlut í Bogmanninum ehf,
þangað til árið 2008, en Ágústa hefur
átt það ein síðan. Arðgreiðslurnar
komu þó ekki í veg fyrir að Bláa lónið
yrði eitt fyrsta fyrirtækið til að fara
svokallaða hlutabótaleið stjórnvalda.
Kári Stefánsson fylgdist vel með
þessari rökræðu enda orðinn sér-
fróður um veiruna í samfélaginu þeg-
ar hér var komið sögu og í miklu sam-
bandi við nokkra ráðherra. Hann
telur að utanríkisráðherra hafi þarna
verið í óþægilegri stöðu. „Ég er ekki
að segja að hann hafi beitt sér þess
vegna, en það er óþægilegt að maður
skuli yfirleitt leiða hugann að þeim
möguleika. Þetta tvennt fer einfald-
lega ekki saman,“ segir hann.
Ágústa kom reyndar ekki aðeins
óbeint að þeim álitaefnum sem rík-
isstjórnin fjallaði um á fundum sín-
um. Hún kom einnig fram fyrir
hönd samtaka líkamsræktarstöðva
(sem framkvæmdastjóri Hreyf-
ingar, dótturfélags Bláa lónsins) og
mótmælti með erindi til sótt-
varnalæknis þeirri ákvörðun hans
að leyfa opnun sundstaða á ný en
halda líkamsræktarstöðvum lok-
uðum. Erindi þessa efnis sendi hún
ásamt öðrum aðila í tölvupósti til
allra ráðherra ríkisstjórnarinnar og
þótti nokkrum þeirra það undarleg
ráðstöfun þar sem einstakir ráð-
herrar höfðu ekki beitt þrýstingi á
sóttvarnalækni í þeim álitaefnum
sem uppi voru.
„Að eiginkona ráðherra sendi slíkt
erindi á sóttvarnalækni með afriti á
alla ráðherra ríkisstjórnarinnar bar
vott um mikinn dómgreindarbrest.
Þetta sýnir vel hversu mikil tauga-
veiklun var í gangi. Átti landbún-
aðarráðherra sem dæmi að fara að
ýta á sóttvarnalækni að opna World
Class eða Hreyfingu?“ segir einn ráð-
herra um þessi mál við bókarhöfund.
Katrín Jakobsdóttir forsætisráð-
herra hafði reyndar ítrekað komið
þeim skilaboðum til sóttvarnalæknis
að hann ætti ekki að láta neinn þrýst-
ing hafa áhrif á sig og ekkert bendir
til þess að þessar skeytasendingar
hafi nokkru breytt.
Bókarhöfundur ræddi við Guðlaug
Þór Þórðarson utanríkisráðherra
um þessar ásakanir. Hann segir að
afstaða sín í þessu máli hafi margoft
komið fram í fjölmiðlum, m.a. á for-
síðu Morgunblaðsins, þar sem hann
hafi fyrir mikilvægi þess að aflétta
ferðatakmörkunum eins og hægt er
án þess að tefla í tvísýnu þeim ár-
angri sem náðst hafi í baráttunni við
veiruna. Guðlaugur Þór segir:
Það er ekkert launungarmál að
það þunga högg sem ferðaþjónustan
hefur orðið fyrir mun hafa alvarleg
áhrif á íslenskt efnahagslíf og at-
vinnustig í landinu. Ég hef aldrei tal-
að fyrir því að ganga gegn ráðlegg-
ingum heilbrigðisyfirvalda, en sem
ráðherra utanríkisviðskipta hef ég
verið þeirrar skoðunar að ekki séu
settar þyngri takmarkanir en efni
standa til. Það er því jákvætt að
komið skuli hafa verið upp ferlum
hér á landi sem hafa gert okkur
kleift að taka á móti ferðamönnum
en draga um leið úr áhættunni á því
að hingað berist smit að utan. Það er
mín skoðun að þessu hafi verið kom-
ið upp á hárréttum tíma, þegar
ferðaáhugi var lítill og svigrúm til að
þróa ferlana áfram, í stað þess að
halda landinu því sem næst lokuðu
með ákvæðum um sóttkví og reyna
svo að breyta því þegar fjöldi ferða-
manna í heiminum væri kominn aft-
ur nær fyrra horfi.
Guðlaugur Þór bendir á að
reynslan sýni, að almennt stafi
meiri smithætta af heimkomu Ís-
lendinga en komu erlendra ferða-
manna og við því hafi verið brugðist.
Allar þær ráðstafanir séu í sam-
ræmi við ráðleggingar sóttvarn-
arlæknis og almannavarna og um
þær hafi ríkt samstaða í ríkisstjórn.
Varðandi hagsmunatengslin við
Bláa lónið segir Guðlaugur Þór:
Það hefur legið fyrir lengi að ég og
Ágústa erum gift og ég hef farið í
einu og öllu að reglum um hags-
munaskráningu. Sem utanrík-
isráðherra hef ég hvorki haft forræði
á ákvörðunum um ferðatakmarkanir
né því sem snýr að sóttvörnum. Ég
myndi að sjálfsögðu í öllum tilvikum
segja mig beint frá ákvörðunum sem
lúta beint að hagsmunum þessa fyrir-
tækis, eins og aðrir ráðherrar í rík-
isstjórninni.
Frá því að ég hóf afskipti af stjórn-
málum hef ég alla tíð verið talsmaður
frelsis í viðskiptum og gegn hvers
kyns takmörkunum. Það breyttist
ekki þegar ég kvæntist Ágústu, það
breyttist ekki þegar ég tók sæti í
þessari ríkisstjórn og það breyttist
ekki þegar þessi heimsfaraldur fór af
stað.
Guðlaugur Þór segir ennfremur,
að það sé bréfritara fyrir hönd lík-
amsræktarstöðva að svara fyrir sig
sjálfir, en þó sé þess að geta að flestir
þeir hagsmunaaðilar sem þurftu að
skerða starfsemi sína vegna við-
bragða stjórnvalda við faraldrinum
eða urðu fyrir áhrifum hans, hafi
komið sínum sjónarmiðum á fram-
færi við stjórnvöld á einn eða annan
hátt.
Bókarhöfundur bar málið einnig
undir bréfritarana tvo, Ágústu John-
son og Þröst Jón Sigurðsson í Hreyf-
ingu. Ágústa segir að forsvarsmenn
líkamsræktarstöðva hafi vitaskuld
verið ósáttir og áhyggjufullir eftir
margra vikna rekstrarstöðvun og það
hafi verið mikil vonbrigði þegar sótt-
varnalæknir tilkynnti að opna ætti
sundlaugar á nýjan leik, en líkams-
ræktarstöðvar yrðu áfram lokaðar.
Það hafi verið stefnubreyting frá
fyrri áformum og mikil vonbrigði.
Þau hafi viljað ná tali af Þórólfi sótt-
varnalækni til að útskýra fyrir hon-
um hversu mikil áhersla væri lögð á
hreinlæti í stöðvunum og sótt-
hreinsun, en það hafi ekkert gengið,
enda Þórólfur mjög upptekinn á
þessum tíma. Þröstur Jón segir að
hann hafi rætt málin við Björn Leifs-
son í World Class, sem hafði þá verið
í einhverjum samskiptum við ráð-
herra í ríkisstjórninni. Sá hafði sagt
þeim að senda erindið bara á alla rík-
isstjórnina og á fjölmiðla til að vekja
máls á sínum málstað. Það hafi þau
gert. Ekki hafi verið ætlunin með
neinum hætti að skapa pólitískan
þrýsting; þau hafi bara reynt eins og
aðrir atvinnurekendur að halda sín-
um málstað á lofti og komast gegnum
þennan storm.
Katrín Jakobsdóttir hafði verið
treg í taumi þegar opnun landamær-
anna var rædd, enda vildi hún stíga
varlega til jarðar. Hún hafði komið
fram í ótal viðtölum við erlenda fjöl-
miðla undanfarnar vikur þar sem
glæsilegur árangur Íslendinga var tí-
undaður og hún vissi að í því fælust
verðmæti í sjálfu sér. Verðmæti sem
kastað yrði á glæ með því að opna of
snemma og hleypa veirunni aftur af
stað með óþekktum afleiðingum.
Ákveðið var á fundi ríkisstjórn-
arinnar 21. apríl 2020 að hafin skyldi
vinna við að undirbúa ráðstafanir eft-
ir 15. maí að því er varðar reglur um
komu til landsins. Með þessu voru
skilaboð gefin út um tilslakanir frá
kvöðum um tveggja vikna sóttkví
með þröngum undantekningum.
Margir innan stjórnkerfisins og í
heilbrigðisgeiranum telja að þarna
hafi orðið ákveðin tímamót varðandi
viðbrögð stjórnvalda hér á landi við
faraldrinum. Fram til þessa hafði
þríeykið haft forystu og farið eftir til-
lögum sóttvarnalæknis í einu og öllu.
Nú var pólitíkin komin í spilið og
hagsmunir ferðaþjónustu og efna-
hagslífs orðin sýnilegri á borðinu.
*
Blendin viðbrögð urðu við þessum
áformum og kom það ekki á óvart.
Kári Stefánsson brást illa við og þótti
gengið framhjá sóttvarnalækni, til-
lögur starfshóps ráðuneytisstjóra
væru ekkert annað en brot á sótt-
varnalögum. Þórólfur Guðnason seg-
ir bókarhöfundi að Kári hafi vissu-
lega orðið reiður, en sjálfur hafi hann
ekki litið þetta jafn alvarlegum aug-
um.
Að opna land
Á næstu dögum kemur út bók eftir Björn Inga
Hrafnsson, ritstjóra Viljans, um Ísland og CO-
VID-19, það sem gengið hefur á að tjaldabaki hér
á landi frá því kórónuveiran skaut upp kollinum í
Kína undir áramótin síðustu. Morgunblaðið hefur
fengið góðfúslegt leyfi til að birta stutt kaflabrot
úr bókinni, en hér er fjallað um deilur um opnun
landsins á nýjan leik 15. maí síðastliðinn.
Morgunblaðið/Eggert
’Fram til þessa hafðiþríeykið haft forystuog farið eftir tillögumsóttvarnalæknis í einu og
öllu. Nú var pólitíkin
komin í spilið og hags-
munir ferðaþjónustu og
efnahagslífs orðin sýni-
legri á borðinu.
„Ég hef aldrei talað fyrir því að
ganga gegn ráðleggingum heil-
brigðisyfirvalda, en sem ráð-
herra utanríkisviðskipta hef ég
verið þeirrar skoðunar að ekki
séu settar þyngri takmarkanir
en efni standa til,“ segir Guð-
laugur Þór Þórðarson í bókinni.
Björn Ingi
Hrafnsson