Bæjarins besta - 17.11.1999, Síða 6

Hér getur að líta gamla mynd af Faktorshúsinu og börn að leik fyrir utan.
Börnin vinstra megin á myndinni munu vera systkinin Sigurður og Messíana
Marsellíusdóttir, móðursystkini Aslaugar Jóh. Jensdóttur.
A þessari gömlu mynd er gafl Faktorshússins til vinstri en í forgrunni er
sérstœður og löngu horfinn skrúðgarður. Þessi mynd mun aldrei hafa birst
áður.
Faktorshúsið íHœstakaupstað eins og það lítur út nú, tilbúið að utan með sama lit ogþegar
það var málað fyrst, en reyndar mun þetta vera fyrsta hús á Islandi sem var málað að utan.
Að innan er það hins vegar „tilbúið undir kraftaverk“.
Magnús Alfreðsson að störfum við endursmíðina.
Endurbygging Faktorshússins í Hæstakaupstað
MJklu dýrara
en að byggja nýtt
Ýmis stórvirki hafa verið
unnin á Isafirði á seinni árum
við að gera upp gömul og
merkileg hús, allt frá því að
ráðist var í endurbyggingu
húsanna í Neðstakaupstað,
elstu húsa bæjarins. Skemmst
er að minnast umfjöllunar um
endurbyggingu Edinborgar-
hússins hér í blaðinu í síðustu
viku.
Eitt af elstu húsunum á Isa-
firði er Faktorshúsið í Hæsta-
kaupstað, sem formlega er
skráð sem Aðalstræti 42. Það
var reist á sínum stað árið
1788 og hafði þá verið flutt
hingað tilsniðið frá Bergen.
Vera má að það hafi þá verið
tekið ofan ytra og sé því í
raun ennþá eldra. Þekkt dæmi
um slíka húsflutninga hér-
lendis er íbúðarhús Ellefsens
hvalveiðiforstjóra á Sólbakka
í Önundarfirði, sem var tekið
ofan og flutt til Reykjavíkur
laust eftir síðustu aldamót og
gegnir nú hlutverki ráðherra-
bústaðar. Annað dæmi er hús-
ið aðTúngötu 17 á ísafirði, en
það var upphaflega reist á
Uppsalaeyri í Seyðisfirði en
var flutt til Isatjarðar um eða
upp úr 1930.
A seinni árum var Faktors-
húsið í Hæstakaupstað komið
í mikla niðurníðslu, skakkt og
sligað og allt hið hraklegasta
ásýndum. Nú hafa orðið veru-
leg stakkaskipti frá því að
framkvæmdir við endurbygg-
ingu þess hófust 5. júní á síð-
asta ári. Að mestu hefur Mag-
nús Alfreðsson unnið þetta
verk, þótt ýmsir hafí einnig
komið að því með honum.
Það var árið 1993 sem
hjónin Aslaug Jóhanna Jens-
dóttir og Magnús Alfreðsson
húsasmíðameistari keyptu
húsið, en Gistiheimili Aslaug-
ar er þar steinsnar frá að Aust-
urvegi 7. Þau ákváðu þá að
fara til Bergen í „pílagríms-
ferð“ og skoða gömlu húsin
sem þar standa enn mörg
sömu gerðar og frá svipuðum
tíma. Það var hins vegar ekki
fyrr en nú í haust sem þau
fóru. Nú er húsið þeirra frá-
gengið að utan og voru því
síðustu forvöð að fara áður en
gengið yrði frá því að innan.
Þau Magnús og Áslaug höfðu
undirbúið ferðina með ýmsum
hætti og kynnt sér fyrirfram
hvað þar væri hægt að sjá. Þar
á meðal er „Gamla Bergen“,
hverfi í ætt við Árbæjarsafnið
í Reykjavík, þar sem saman
eru komin mörg merkileg hús
fyrri tíma. Þar komu þau m.a.
í upplýsingamiðstöð rétt utan
við Bergen, sem er í húsi frá
18. öld sem nú stendur á sín-
um þriðja stað.
Sá munur er mest áberandi
á húsunum frá þessum tíma í
Bergen og svipuðum húsum
hér, að þar eru þau eru jafnan
með steinskífum á þökum en
slíkt tíðkaðist ekki hér. Húsið
við Austurveg er með timbur-
klæddu þaki og tjörubornu
eins og það mun hafa verið í
öndverðu og ilmar af tjörunni.
Þetta hús er einnig merki-
legt fyrir þá sök, að það mun
vera fyrsta hús á íslandi sem
vitað er til að hafi verið málað
og í tilefni þess fengu þau
Magnús og Áslaug málning-
arstyrk frá Hörpu í fyrra. Þegar
skafið var í gegnum málning-
arlögin á húsinu fannst upp-
haflegi liturinn og nú hefur
húsið á ný verið málað í þeim
lit sem það bar eftir að það var
málað í fyrsta sinn.
Áslaug segir að það sé
vissulega miklu dýrara að gera
upp hús af þessu tagi í sem
upprunalegastri mynd en að
byggja nýtt. „Það er ekki
spuming. Og ekki bara dýrara,
heldurlíka miklu flóknara, því
að fara verður eftir allskonar
reglugerðum og kvöðurn sem
gilda um friðlýst hús og reynl
er að hafa allt sem uppruna-
legast. Til dæmis kostaði það
ekki litla leit og fyrirhöfn að
finna línoleum-gluggamáln-
ingu af sambærilegri tegund
og upphafleg var og sama
gildir um tjöruefnið sem borið
var á þakið. Litaval og annað
fer því alls ekki endilega eftir
okkar smekk, heldur er leitast
við að hafa allt sem næst því
sem eitt sinn var.“
Mikil undirbúningsvinna
stóð í fimm ár frá því að húsið
var keypt og þangað til hafist
var handa í fyrra. Húsið var
orðið rammskakkt og sligað
eins og gamall áburðarjálkur,
útveggir hölluðust og mænir-
inn var fjarri því að vera beinn.
Byggt hafði verið við húsið
alllöngu sfðar og í viðbótinni
voru steypukleprar milli laga
og þar hafði fúnað í kring.
Hins vegar reyndist liinn
gamli meginhluti hússins í
ótrúlega góðu standi þegar
rifið var utan af honum.
Nú eru á húsinu fjórirkvistir
og allir af sömu stærð. Fjar-
lægður var stærri kvistur sem
var að vísu mjög gamall en
ekki upprunalegur.
Það eru mörg handtökin
sem fylgja þessu verki. Nefna
má að það tók tíu daga eða
meira að brjóta niður steyptan
klefa sem gerður hafði verið í
húsinu á fjórða áratugnum
sem skjalageymsla fyrir Raf-
veitu Isafjarðarog Sjúkrasam-
lagið sem voru þarna til húsa.
Það gekk mjög erfíðlega að
brjóta klefann niður því að
hann var mjög rammgerður.
Ekki var klefrnn notaður lengi
sem skjalageymsla en eftir
það var hann notaður sem búr,
þegar þarna bjuggu hjónin
Lára og Guðmundur, foreldrar
séra Lárusar sem eitt sinn var
prestur í Holti.
Áslaug og Magnús hafa
heimsótt fólk sem átt hefur
heima í húsinu til þess að
fræðast sem rnest um sögu
þess og m.a. áskotnaðist þeim
austur á Selfossi mynd af hús-
inu og sérstæðum garði sem
þá var við það. Sú mynd fylgir
hér með og mun hvergi hafa
birst áður. Garðurinn er nú
löngu horfmn en hann mætti
kallast forfaðir Austurvallar.
Húsið að Austurvegi 7, þar
rétt hjá, var byggt árið 1942
og í síðasta lagi hefur þessi
garður horfið þá.
Innan dyra er húsið nú „til-
búið undir kraftaverk“, eins
og Áslaug kemst að orði og
margar vinnustundir eftir, en
stefnt er að því að það verið
fullklárað á næsta ári. Ekki
hentar húsið til nota sem gisti-
heimili. Það er hins vegar í
hjarta bæjarins og hugmyndir
eru um að þar verði einhver
daglegur rekstur þar sem fólk
geti komið. Ekki er ósennilegt
að þar verði einhver veitinga-
sala og pláss fyrir sýningar
og litlar samkomur. Uppi er
ætlunin að verði lítil íbúð í
öðrum endanum.
Á næstunni verður frum-
sýnd í Sjónvarpinu ný
heimildamynd eftir Finn-
boga Hermannsson út-
varpsmann á Isafirði. Hún
ber heitið „Það kom svolítið
rafmagn" en það er hið hóg-
væra svar sem einkennir
Skaftfellinga.
Myndin greinir frá raf-
væðingu íslenskra sveita og
fjallar einkum um Bjarna
Runólfsson, sem var
bóndasonur og bóndi í
Hólmi í Landbroti. Bjarni
var allsendis óskólageng-
inn en vann stórvirki í raf-
væðingu landsbyggðarinn-
ar. ekki aðeins í sinni sýslu,
heldur víða um land. Árið
1913 kom austur í Landbrot
Halldór Guðmundsson frá
Eyjarhólum í Mýrdal, sem
nefndur hefur verið fyrsti
raffræðingurinn sem starf-
aði hérlendis, og kom þá
upp hei marafstöð í Þy kkva-
bæ í Landbroti.
Árið 1921 virkjaði Bjami
Runólfsson í Hólmi Skaftá,
í rás milli túnsins í Hólmi
og hraunranans sem Jón
eldklerkur stöðvaði í ánni á
Þorláksmessu á sumri árið
1783. Sú virkjun gengur
enn, að vísu endurbætt, eftir
öll þessi ár.
Upp úr þessu fór Bjarni
að framleiða rafstöðvar í
stórum stfl. Málmurinn til
smíðanna var dýr og þess
vegna sóttu menn mjög efni
í strönduð skip á Meðal-
landssandi. Til starfa með
Bjarna réðust bræður tveir,
þeir Sigurjón og Eiríkur
Björnssynir frá Svínadal í
Skaftártungu. Eiríkur and-
aðist á síðasta ári, nær tí-
ræður að aldri, en kemur
mjög við sögu í mynd Finn-
boga. Þessirmenn smíðuðu
samtals hátt á annað hundr-
að rafstöðvar víðs vegar um
land. Fyrir utan Vestur-
Skaftafellssýslu voru þær
flestar í Suður-Þingeyjar-
sýslu eða nærri þrjátíu.
Vasabók á dönsku
Til þessara tækniverka
höfðu menn þessir enga
skólagöngu og enga bók-
lega menntun, nema hvað
þeir studdust við handbók
á dönsku sem hét „Lomme-
bog for Mekanikere“. Eig-
inkona Bjarna hafði hins
vegar gengið á kvennaskóla
og gat aðstoðað þá við að
ráða fram úr textanum.
Margar af rafstöðvum
Bjarna og félaga hans eru
enn í gangi. Þar á meðal má
nefna hér á Vestfjörðum
rafstöðvar á Hnjóti í Ör-
lygshöfn, í Kvígindisdal og
víðar. „Þetta eru nánast ei-
lífðarvélar“, segir Finnbogi.
í Hólmi kom Bjarni upp
smiðju sem enn er alveg
með sömu ummerkjum og
þegar hann andaðist fyrir
aldur frarn árið 1938 eða
fyrir meira en sextíu árum.
Vinnan við þessa heim-
ildamynd hefur tekið Finn-
boga nær sex ár og öll sunt-
artrí hafa verið notuð til
ferða austur í Skaftafells-
sýslu og víðar til að safna
6
MIÐVIKUDAGUR 17. NÓVEMBER 1999