Bæjarins besta - 17.11.1999, Qupperneq 7

Þriðja heimildamynd Finnboga Hermannssonar frumsýnd
„Þaö kom svolítíð
I skólastofunni í smíðaskólanum í Hólmi í Landbroti, þar
sem allt er með sömu ummerkjum og þegar síðustu kennslu-
stund lauk fyrir mörgum úratugum.
heimildum. Samverkamaður
hans hefur verið Hjálmtýr
Heiðdal kvikmyndagerðar-
maður sem hefur séð um
tæknilegu hliðina en Finnbogi
annaðist heimildavinnu og
handritsgerð og er framleið-
andi myndarinnar.
Þetta er þriðja heimilda-
mynd Finnboga Hermanns-
sonar. Með þeim hefur hann
unnið ómetanlegt starf í þágu
íslenskrar atvinnu- og menn-
ingarsögu og bjargað verð-
mætum sem nú væru ella glöt-
uð. Heimildamenn hans hafa
margir verið orðnir háaldraðir
og hafa iðulega ekki lifað að
sjá myndirnar.
Samstarf Finnboga og
Hjálmtýs byrjaði með heim-
ildamyndinni „Af sfldinni öll
við urðum rík / á Ingólfsfirði
og Djúpavtk“. Það er nokkuð
löng mynd sem þeir gerðu á
síðasta áratug og var frum-
sýnd í Sjónvarpinu árið 1987.
Síðan gerðu þeir mynd um
sögu bílsins á Islandi en nafn
hennar er fengið úr k væði eftir
Þórarin Eldjárn: Konsúll
Thomsen keypti bíl. Sam-
starfsmaður þeirra við þá
mynd var bílasérfræðingurinn
og sálfræðingurinn Ásgeir
Sigurgestsson, en Finnbogi er
einnig mikill áhugamaður og
fróðleiksmaður unt bíla.
Rafmagnið fór
upp í móti
Rafmagnið þótti mikið
galdraverk í árdaga þess hér-
lendis eins og annars staðar.
Mönnum austur í Skaftafells-
sýslu þótti t.d. nrerkilegt hvað
„rafið“ var fljótt á leiðinni.
Þegar einhver kveikti á niðri í
virkjun og fór svo rakleiðis
heim, þá var rafið komið upp
í bæ langt á undan honum -
og það meira að segja upp í
móti! Oft voru bæjarlækirnir
virkjaðir og yfirleitt skiluðu
stöðvarnar hver um sig raf-
nragni fyrir eitt býli.
„Framtakssemi og hugvit
þessara manna koma mjög á
óvart, þegar grannt er skoð-
að“, segir Finnbogi. „Smíðin
var nákvæmnisvinna og hver
hlutur steyptur eða renndur
eða smíðaður við hinar frum-
stæðustu aðstæður. Þessir
bændur kunnu allt og gátu allt
og smíðuðu meira að segja
frummótin fyrir málmsteyp-
una sjálfír. Sumir gleymdu að
fylgjast með því hvað þeir
voru orðnir garnlir og voru að
skarka áVíbonum sínum niðri
á sandi fram á tíræðisaldur
eins og ekkert væri og höfðu
ekki litið á almanak í hundrað
ár. Það kemur fram í mynd-
inni.“
Meira að segja
krítin á töflunni
Að sögn þeirra sem séð hafa
myndina er þokki yfir henni
(meðal þeirra er sá er þetta
ritar). Ýmsu fleiru en sjálfri
rafvæðingunni eru gerð skil.
Tæpum áratug eftir að Bjarni
í Hólmi dó var reist þar skóla-
hús og Valdimar bróðir Bjarna
setti á stofn smíðaskóla til
þess að bændasynir og aðrir
gætu orðið búhagir, eins og
kallað var. Skólinn var rekinn
til 1963 og stendur enn með
sínu fornfálega vélaverkstæði
í kjallaranum, þar sem allt var
knúið af einum öxli með afli
Skaftár. I skólahúsinu er allt
óhreyft frá því að skólahald-
inu lauk, meira segja krítin á
töflunni. „Það er dýrmætt að
hafa náð þessu á mynd“, segir
Finnbogi. „En auðvitað þarf
að varðveita þessa hluti og
koma þeim í stand.“
- Hvaða mynd er næst? Nú
hlýtur að vera tómarúm...
„Það er reyndar eitt verkefni
sem hefur blasað við okkur
lengi en það er myndgerð um
Jón Thorberg, húskarl á Litla-
nesi í Múlasveit í Barða-
strandarsýslu. Hann var ein-
fættur og hækjurnar hans eru
ennþá til á safninu á Hnjóti
og blekbyttan sem hann drakk
úr steinolíuna", segir Finn-
bogi. „Saga hans gæti veitt
nokkra innsýn f kjör fatlaðra
á Islandi um síðustu aldanrót
og reyndar langt fram eftir
öldinni. Þessi maður gekk að
öllum verkum með fötlun
sinni, slætti og meira að segja
smalamennsku.“
Þeir voru úr leðri...
Sjúkrasaga Jóns Thorberg
er til mjög nákvæm í gögnum
Guðmundar Magnússonar
prófessors sem tók af honum
fótinn laust eftir aldamótin.
Það kom fgerð í fótinn á Jóni
þegar hann var á vertíð. Hann
var í klossum og fór ekki úr
þeim og fóturinn soðnaði. Það
varð að skera utan af honum
klossana og þegar Stefán
Jónsson fréttamaður spurði
hann löngu síðar hvort þetta
hefði ekki verið sárt og átti
við þegar fóturinn var tekinn
af, þá svaraði Jón: Þeir voru
úr leðri, og átti við að það
hefði verið sárt að sjá á eftir
svo vönduðum klossum.
Finnbogi getur þeirrar ný-
lundu að nú sé orðin mikil
spurn hjáerlendum sjónvarps-
stöðvum eftir íslenskum
heimildamyndum. Það hefur
ekki verið áður. Island er
„inni“ um þessar mundir, eins
og kallað er, hvort sem það er e r r . . r
Bjork að þakka eða einhverju - sumarfn utvar|)Miiaiinsms a
öðru. r
Tilbúnar
sama daginn
I lokin á þessu spjalli er rétt
að nrinnast á ævisöguna (ást-
ar- og reynslusöguna) um
Huldu Valdimarsdóttur Ritc-
hie frá Heimabæ í Hnífsdal,
sem Finnbogi skrifaði og kom
út fyrir skömrnu. Hún hefur
selst vel og önnur pöntun á
leiðinni í Bókhlöðuna á Isa-
firði. Það er sérkennileg til-
viljun, að bókin, sem var um
eitt ár í smíðum, og áðurnefnd
heimildamynd, sem tók
mörg ár að gera, voru
tilbúnar úr vinnslu
sama daginn í síð
asta mánuði. Þetta
eru mjög ólík
verk en samt
liggur mikil
heimilda-
vinna að
baki þeim
báðum.
„Eg átti
þ e s s
kost að
fá allt
bréfa-
s a f n
Huldu,
þar á
meða
voru mörg
bréf frá eig-
inmanni
hennar,
Samuel Ritc-
hie, sem kom til
Hnífsdals árið 1941
ásamt fleiri hermönnum.
Þeir aðlöguðust fljótt fólk-
inu þar, hættu að bera vopn
og voru þekktir sem heima-
menn. Samuel skrifaði dag-
bók þegar hann var hér og
einnig í Reykjavík og var
vel ritfær maður.“
Já, jafnan hlýtur að vera
tómarúm að verkalokum.
Finnbogi hefur þegar gert
þrjár stórmerkar heimilda-
rnyndir um íslenska at-
vinnusögu. Nú er að vona
að að hann eigi eftir sem allra
llest og lengst sumarfrí - og
noti þau nteð sambærilegum
hætti og hingað til.
-h.
Finnbogi Hermannsson með
bókina sína um Huldu .
Isafirði eru ómetanleg fyrir
íslenska atvinnu-
og menningar-
sögu
MIÐVIKUDAGUR 17. NÓVEMBER 1999 7