Vinnan - 01.06.1988, Qupperneq 14

Vsktavinna
Höfundur þessarar greinar, Fred Jung, MA, er aðstoðarkennari
við Texasháskóla og Austin hjúkrunarskólann. Þýð./endur-
sögn, Þráinn Hallgrímsson
r ( ■> i •
Vaktavinna í formi kvöld- og næturvakta er löngu
orðin viðtekinn hluti atvinnuhátta og hefur
áreiðanlega mikil áhrif á líf og heilsu launafólks og
starfsfólks í heilbrigðisstéttunum, sem sinna þessu
fólki. Nýleg könnun alríkisstofnunar í Banda-
ríkjunum, sem fylgist með heilbrigðismálum með
tölfræðilegum athugunum, leiddi í ljós, að 27%
karla og 16% kvenna í Bandaríkjunum vinna
vaktavinnu, þar sem skiptast á dag og næturvaktir.
Athuganir á vaktavinnufólki
hafa leitt í ljós, aö þetta vinnu-
form, sérstaklega næturvinna
og vaktir sem breytast eftir sól-
arhringnum, hefur greinileg
áhrif á heilsu, hæfni og vellíöan
starfsmanna. Meginástæða
þessara neikvæðu áhrifa er tal-
in felast í því að vaktavinnufólk
er stöðugt að rjúfa hinn líf-
fræðilega ryþma líkamans,
sem er okkur eiginlegur.
Með því að afla okkur þekk-
ingar á áhrifum vaktavinnu og
möguleikum starfsmanna til
að aðlagast þessu vinnuformi,
er unnt að kom til móts við
þarfir vaktavinnufólks í heil-
brigðismálum með mun meiri
árangri. Hér á eftir verður fjall-
að um sérstök áhrif vaktavinnu
á heilsu, hæfni og vellíðan
starfsmanna. Um leið munum
við ræða hvernig vaktavinnu-
formið rýfur hinn eðlilega lífs-
ryþma og líta á nokkra þætti
sem geta haft áhrif á aðlögun-,
arhæfni starfsmanna í þessu
efni. í framhaldi af því munum
við fjalla um aðferðir til að auka
þessa aðlögun og sjá hvaða af-
leiðingar það hefur á störf
heilbrigðisstétta, sem sinna
verkefnum af þessu tagi.
Hvernig rýfur
vaktavinna sólar-
hringsryþmann?
Flest launfólk vinnur reglu-
legan vinnudag. Það starfar á
daginn, en hvílist og sefur á
nóttunni. Pegar launafólk
vinnur venjulegan vinnudag
með þessum hætti, fellur sólar-
hringsryþminn vel að vinnu-
deginum. Vaktavinnufólk
vinnur oft eftir óreglulegri
tímaáætlun, á kvöldin og nótt-
unni og reynir þá að hvilast og
sofa á daginn. Því miður getur
vaktavinnufólk sjaldan eða
aldrei látið sólarhringsryþm-
ann falla að vaktavinnutíman-
um vegna þess að það á ekki
kost á reglulegum tíma á dag-
inn fyrir hvíld og hreyfingu, og
enn eykst tímaóreglan við að
hverfa til eðlilegra athafna þeg-
ar fólkið á frídaga.
Misvægið í lífsryþma vakta-
vinnufólksins má bera saman
við óþægindi sem við verðum
fyrir, þegar við fljúgum milli
timabelta í þotuflugi. Sá mun-
ur er þó þar á, að flugfarþegar
jafna sig fljótt á flugþreytunni
og aðlagast nýjum tíma. Lífs-
ryþmi vaktavinnufólksins nær
aftur sjaldnast að aðlagast
vaktafyrirkomulaginu. Þetta
misvægi getur hæglega leitt til
streitu og álags, sem kemur
fram í verra heilsufari og minni
hæfni i starfi.
Vaktavinna og
heilsa
Það hefur krafist sérstakra
rannsókna að kanna áhrif
vaktavinnu á heilsufar manna.
Hefðbundnar rannsóknir þar
sem kannað er hvernig sjúk-
leika er háttað, dánartíðni,
heimsóknir á sjúkrahús og
fjarvistir í vinnu hafa ekki gefið
nákvæma mynd af heilsu
vaktavinnufólks vegna þess að
margt fólk í þessum hópi hefur
valið sér þessa vinnu og vinnu-
umhverfi þess er ólíkt vinnu-
stöðum dagvinnufólks.
Þessi þáttur, það að fólk hef-
ur valið sér vaktavinnu fremur
en einhvern annan kost í at-
vinnulifinu skiptir miklu máli
þegar það er skoðað hverjir
hefja vinnu af þessu tagi og
hverjir haldast þat’við til lengri
tíma. Sumir kjósa vaktavinnu
vegna þess að launin eru hærri,
fyrir kvöld og næturvinnu.
Vaktavinnufólk er líka að jafn-
aði í yngri aldurshópum á
vinnumarkaðinum — og þess
vegna heilbrigðara, en með
auknum starfsaldri aukast lik-
urnar á að starfsmenn gerist
yfirmenn á dagdeildum og það
hefur m.a. áhrif á aldursskipt-
inguna. Að lokum má minna á
að um 20% nýrra vaktavinnu-
starfsmanna hætta á vöktum
og hverfa aftur til dagvinnunn-
ar vegna þess að þeir þola ekki
þær breytingar sem vaktirnarj
hafa á líf þeirra. Af þessu má
ráða að ekki er unnt að bera
saman heilsufar dagvinnu-
fólks qg vaktavinnufólks. Sá
samanburður verður marklaus
af ofangreindum ástæðum.
Ákveðnir þættir í vinnu-
umhverfi vaktavinnufólksins
geta einnig haft áhrif á það
hvernig við metum heilsu þess.
Það getur vel verið, að vakta-
vinnufólkið sé sjaldnar fjar-
verandi vegna veikinda en dag-
vinnufólk vegna þess að það
hefur áhyggjur af samverka-
fólki sínu og aukaálagi sem það
kynni að kosta það ef einhver er
fjarverandi. Dagvinnufólk hef-
ur ekki eins oft áhyggjur af
þessu vegna þess að fleiri eru
um verkin á daginn. Þá skiptir
miklu máli hvernig sjúkrabót-
um og veikindadögum er hátt-
að hjá ýmsum hópum vakta-
vinnufólks, því ónýtta veikin-
daga má nota sem tekjuauka
eða til að verða sér úti um auka-
frí. það má gera ráð fyrir því að
heilsugæslustöðvar og lyfja-
verslanir, sem starfsmenn geta
leitað til utan vinnutíma séu þá
oft lokaðar eða með takmörk-
uðum afköstum þannig að
heimsóknum fækki sjálfkrafa
við það á næturvöktum og
vöktum sem breytast eftir sól-
arhringnum.
Mikill
heilsufarsvandi
Ein mjög gagnleg aðferð til
að nálgast vandann frá öðru
sjónarhorni og losna um leið
við fyrrgreind vandkvæði er að
kanna hvaða áhrif það hefur á
vaktavinnufólk að hverfa á ný
til dagvinnu. í nýlegri könnun
var þetta gert og vaktavinnu-
fólkinu þá skipt í þrjá hópa. í
fyrsta hópnum var fólk sem
hvarf úr vaktavinnu vegna
heilsufarsástæðna. i öðrum
hópnum voru þeir sem hættu
vaktavinnu af öðrum ástæðum
og þriðji hópurinn hætti af báð-
um fyrrgreindum ástæðum.
Nærri því helmingur fólksins
þ.e. 122 af 261 hætti fyrst og
fremst af heilsufarsástæðum.
Þegar þeir voru síðan bornir
saman við aðra vaktavinnu-
menn í hópnum, þá höfðu þeir
sem sögðust hafa hætt vakta-
vinnu af heilsufarsásæðum átt
við tvöfalt meiri heilsufars-
vanda að stríða og þrisvar sinn-
um oftar gefið upp sjúkleika
sem tengdist hjartaæðum.
Þrátt fyrir ýmsan vanda sem
fram kemur þegar heilsa vakta-
vinnufólks er athuguð, er ljóst
að ýmsir sjúkdómar og líkams-
brestir koma alltaf mun meira
fram hjá vaktavinnufólki en
hjá þeim sem vinna venjulegan
vinnudag. í nokkrum fjölda
rannsókna hefur komið fram
að vaktavinnufólk kvartar mun
meira yfir meltingarvandamál-
um og magasári en dagvinnu-
fólk. Þættir sem kunna að eiga
hlut að máli eru: Breyttir
mátartímar vegna vinnutím-
ans, aukin notkun áfengis og
tóbaks og losun líkamans við
ýmis efni verður ekki með
reglulegum hætti við vakta-
vinnu.
Ýmis taugaveiklun virðist

s
2
C
<D
■
:0
S
fö
S
(0
>
S
O)
C5
3
U>
c
c
£
(ö
c
3
C3

•V

14 — VINNAN — JÚNÍ 1988

Launareikningur
Alþýðubankans er
tékkarelkningur með háa
nafnvextl og skapar
lántökurétt.
cegn reglubundnum
vlðskiptum á launarelknlngi í
a.m.k. 3 mánuðl fást
tvennskonar lán án milligöngu
bankastjóra, að ákveðnum
skilyrðum uppfylltum.
Allt að kr. 50.000
á elgin víxli til
fjögurra mánaða.
Allt að kr. 150.000
á skuldabréfl til
átján mánaða.
við gerum vel við okkar fólk
Alþýóubankinn hf