Stefnir - 01.04.1995, Blaðsíða 23

S T E F N I R
Markaðslausnir
VIO HAGRÆÐINGU í
y* *
Opinberi geir-
inn hefur í
auknum mæli
Msogió til sín fjár-
magn og afleió-
ingin er viðvar-
atuli þrýstingur á stjórnmála-
menn aó hœkka skatta, taka er-
lend lán auk þess sem Italli á fjár-
lögum eykst Er núverandi rikis-
stjórn tók við stefndi í enn aukna
skattheimtu, aukinn halla og nió-
urskurð útgjalda. Valin var sú
leið að freista þess að skera nióur
útgjöld en þó með þeim hætti að
nióurskurðurinn yrði vegna hag-
rœóingar. Það var í takt við þró-
unina í öðrum OECD löndum
þar sem litið hefur verið til mark-
aðslausna og almennrar hagrœð-
ingarfrekar en flats niðurskurðar
án kerfisbreytingar.
Árið 1989 höfðu ríkisútgjöld
sem hlutfall af vergri þjóðar-
framleiðslu lækkað að raungildi í
öllum OECD ríkjum nema ís-
landi, Ítalíu, Grikklandi og Nor-
egi. (1) Allt frá áttunda áratugn-
um hafa ýmsar tilraunir til niður-
skurðar verið gerðar og þá helst
sú sem auðveldust hefur reynst
að ná samstöðu um þ.e. flatur
niðurskurður þar sem jafnt er lát-
ið yfir öll ráðuneyti ganga. Þetta
þýddi að engin vörðuð leið var
farin í að endurskilgreina mark-
mið opinbera geirans sem þýddi
í reynd að einstaka greinar vand-
ans voru sneiddar af frekar en að
hoggið væri að rótum hans. Þær
breytingar hafa orðið á allra síð-
ustu árum að leitað hefur verið
eftir Arnar Jónsson
markvissari aðferða við að koma
böndum á aukningu ríkisút-
gjalda. Vegna umfangs síns
leikur hið opinbera mjög stórt
hlutverk í því að viðhalda bæði
stöðugleikanum og þeim hag-
vexti sem hefur greinst hérlend-
is. Með stækkun ríkisvaldsins
hafa aukist kröfur um að sömu
leikreglur gildi við stjórn og
rekstur ríkisins eins og annarra
atvinnufyrirtækja. Þannig hafa
aðferðir markaðarins verið inn-
leiddar hjá hinu opinbera með
því að líkja eftir markaði t.d.
með notkun þjónustugjalda og
þvi að innleiða samkeppni á sem
flestum sviðum. Hér er um að
ræða aðferðir sem standa á milli
hreinnar einkavæðingar og hefð-
bundins ríkisrekstrar og mætti
kalla nútímavæðingu.
Gagnrýni sósíalista
Stjómmálamenn á vinstri væng
stjórnmálanna telja að markaður-
inn geti ekki tryggt jöfiiuð og fé-
lagslegt réttlæti og það sé ein-
kenni þeirrar þjónustu sem hið
opinbera veitir að við hana verði
oft ekki keppt né heldur komist
af án hennar. Ríkisrekstur sé því
tilkominn vegna náttúrulegrar
einokunar. En á tímum aukinnar
neytendavitundar viðurkenna
þeir að hið opinbera tekur lítið
tillit til notenda, framleiðni er lít-
il og illa er farið með aðfong. Þá
hafa þeir viðurkennt að tengsl
opinberrar þjónustu og stjóm-
málamanna em þeim til lasta
eins og þau endurspeglast í ann-
arlegri fyrirgreiðslu hvers konar.
(2)
En stenst þessi gagnrýni dóm
reynslunnar af notkun markaðs-
lausna í opinbera geiranum? Um
það em töluverð áhöld en hér er
því haldið ffam að ekkert þessara
vandamála sé þess eðlis að ekki
sé hægt með kerfisbundnum
hætti að vinna bug á þeim.
Nauðsynlegt er að hafa i huga að
þetta em ekki raunverulegar
markaðsaðstæður heldur það
sem kalla mætti stýrðar mark-
aðsaðstæður þar sem tilgangur-
inn er að nýta sér yfirburði mark-
aðarins til að dreifa þjónustu á sem
hagkvæmastan hátt. Þar sem um
stýrðan markað er að ræða þá er
mögulegt að kortleggja áhrif breyt-
inganna á jöfhuð og gera ráðstaf-
anir til að koma í veg fyrir afleið-
ingar sem stjómmálamenn vilja
ekkisjá. (3)
Rökin fyrir markaðs-
lausnum
Samkvæmt kenningum al-
mannavals skólans em eyma-
merktir skattar taldir sanngjam-
ari en almennir skattar. Fín lína
skilur að þjónustugjöld og eyma-
merkta skatta en helsti munurinn
er sá að þjónustugjöldin em í
eðli sínu markaðstæki. Ætla má
að þjónustugjöld auki meðvitund
23