Jólablaðið - 20.12.1952, Qupperneq 5

JÓLABLAÐIÐ
5
Konungsverzlunin, elztu Handritabyggingin
hús á Isafirði o.fl. og endurreisn Skálholtsstaðar.
Með konungsbréfi 9. jan. 1759
var úrskurðað að konungur tæki
verzlunina við Island í sínar hend-
ur, og léti reka hana á sinn kostn-
að. Var þá landinu skipt í sex
verzlunarumdæmi, sem voru þessi:
1. Búðir, Stapi, Ólafsvík,
Grundarfjörður og Stykkishólmur.
2. Patreksfjörður, Bíldudalur,
Dýrafjörður og fsafjörður.
3. Húnaflói, Skagaströnd, Hofs
ós og Eyjafjörður.
4. Vopnafjörður, Reyðarfjörð-
ur og Berufjörður.
5. Hólmurinn, (þ.e. Reykjavík,
Hafnarfjörður, Keflavík, Bátsand-
ar, Grindavík og Eyrarbakki.
6. Vestmannaeyjar.
Við þessa breytingu varð mikill
samdráttur á siglingum til Islands.
Áður höfðu siglt eitt og tvö skip
á flestar verzlunarhafnir, en nú
skyldu sigla hingað árlega 20 skip.
Hinsvegar varð sú breyting með
þessari konungsverzlun, að við-
skiptin urðu landsmönnum hag-
stæðari en áður var og betri vörur
voru fluttar hingað til lands.
Kaupmönnum og starfsfólki þeirra
var samkv. erindisbréfum skylt að
sýna landsmönnum kurteisi og
nærgætni. Kaupmenn skyldu sjá
um að nægar vörubirgðir væru
jafnan fyrir hendi og vörurnar ó-
gallaðar og útgengilegar í alla
staði. Kaupmenn skyldu sigla sitt
hvert árið á hverja höfn í um-
dæmi sínu, og kunngera þegar í
stað, er þeir kæmu út, hvar þeir
ætluðu að hafa aðalbækistöð sína
á því ári, og stefna umdæmisbúum
þangað eða á næstu höfn með vör-
ur sínar. Heimilt var og kaup-
mönnum að greiða þeim viðskipta-
mönnum, er lengst sóttu til verzl-
unarhafnar hæfilega þóknun í
ferða- og flutningskostnað, svo að
þeim yrði sem minnstur bagi að.
Vinnufólk og drengi, en svo voru
nefndir liðléttingar og nýgræðing-
ar kaupmanna, skyldu srax og
sigling kom sendir til úthafna til
fiskverkunar og annara starfa í
þágu verzlananna.
Öll viðskipti skyldu kaupmenn
rita í ákveðnar bækur, og þar til-
greina nákvæmlega tölur, mæli,
vog, svo og aldur og tölu slátur-
fjár, ef inn var lagt.
Á úthöfnum öllum skyldi eftir-
láta nokkrar tegundir af nauð-
synjavörum, svo eigi yrði bjarg-
arlaust, þótt að kreppti að vetrin-
um.
Kaupmenn áttu að sýna lands-
mönnum hreinskilni í verzlun og
viðskiptum og alúð í viðmóti, og
gæta jafnt hvorutveggja hags-
muna konungs og heilla og vel-
ferðar landsmanna, svo enginn
mætti undan kæra.
Hér í Neðstakaupstaðnum eru
a.m.k. tvö hús frá konungsverzl-
uninni, eða jafnvel eldri, en það
eru: Svonefnd gamla sölubúð eða
verkstjórahús og turnhúsið, sem
er elzta húsið og var upphaflega
bæði íbúðarhús verzlunarstjórans
að sumrinu og sölubúð. Gamla
sölubúðin mun aftur á móti vera
byggð á meðan konungsverzlunin
stóð, því er fyrsta fasteignamat
fór fram hér stóð þar höggið í
sperrulegg fangamark konungs og
ártalið 1762. Þriðja húsið í Neðsta
kaupstað, sem sennilega er einnig
frá þessum tíma er svonefnt Salt-
hús, sambyggt við Tumhúsið, og
síðar stækkað og breytt. Svonefnt
Tjöruhús eða Beykishús er og að
stofni til frá þessum tíma, en var
breytt síðar.
í elztu virðingabók ísafjarðar-
kaupstaðar, frá 1878 eru eftir-
greind hús talin í Neðstakaupstað,
en eigendur hans eru þá Sars &
Sönner í Kaupmannahöfn.
1. Bræðsluhús; byggt úr múr-
steini og timbri. Stærð 12x8 al.;
hæð 8% al. Virt 1050 krónur.
2. Vöruhús úr tré (stokkverk).
Stærð 24 x 10 al.; hæð 8V2 al. Hús-
ið stendur við Sundið, og er hér
því sjáanlega um beykishúsið að
ræða. Virt 1680 krónur.
3. Vöruhús (stokkverk) 30 X
18 al.; hæð 12 al. (Tumhúsið). Við
gaflinn á húsinu geymsluskúr
16x6 al.; hæð 8 al. Virt 3950
krónur.
4. Nýtt vöruhús (bindings-
verk); Kornhúsið. Stærð 21x12
al.; hæð 12 al. Virt 3900 krónur.
5. Kolahús. Stærð 10 X 9 al.;
hæð 5 al. Virt 110 kr.
6. Annað kolahús með torf-
veggjum og torfþaki. Stærð 6x4
al.; hæð 5 al., þilgafl í öðmm
enda. Virt 16 krónur.
7. Eldiviðarhús með torfgöfl-
um og torfþaki. Stærð 12 X 6 al.;
hæð 6 al. Virt á 100 krónur.
8. íveruhús (stokkverk). Stærð
18x12 al.; hæð 10 al. Virt 3550
krónur.
9. Sölubúð (bindingsverk).
Virt 2640 krónur.
10. Steinhús, grafið 2 al í jörð.
Stærð 14x13 al.; hæð 9 al. Virt
1150 krónur.
11. Fjós, úr torfi. Stærð 10x8
al.; hæð 6 al. Virt 70 krónur. 1
virðingarbókinni stendur þessi
klausa:
„Þessi 4 síðasttöldu hús standa
neðst bygginga á tanganum“.
V. Holm verzlunarstjóri fyrir
Sars & Sönner kærði virðinguna á
bræðsluhúsinu, en virðingin var
hækkuð af yfirvirðingarmönnum.
Samanlagt virðingarverð húseigna
verzlunarinnar var þá 19171 kr.
Forn em tengslin furðu seig,
flestir munu það sanna.
Lengi lifir í gömlum glæðum.
Það rætist bæði hjá þjóðum og
einstaklingum, þegar ýtt er við
gömlum minningum er sem heilsi
kær og þráður vinur. Minningarn-
ar em hluti af tilvem okkar, jafn
raunverulegur sem stritið fyrir
daglegum nauðsynjum. Minning-
amar lifa og verða því kærari, sem
við skiljum þær betur.
Þannig varð íslenzku þjóðinni,
er á hana var heitið um að hefja
frjáls samtök til húsbyggingar
fyrir handritin fornu. Þarna var
góðu máli hreyft, sem allir gátu
sameinast um. Hafið yfir flokka-
valdið og persónuleg klíkusjónar-
mið. Framtíðarverkefni skapað til
samstarfs í þágu þjóðlegra menn-
ingarerfða. Höndum beint að
leggja stein í gmnn þeirra verka,
sem varðveitt hafa nafn okkar og
þjóðarrétt. Skapað og skipað okk-
ur sess, ekki eftir fjölmenni né
f jármunum, heldur eftir því mann-
gildi sem við höfum sýnt og þeim
afrekum sem við höfum unnið.
Það hefir verið fullyrt, að forn-
bókmenntirnar eigi mestan þátt-
inn í því, að við fengum fjárhags-
legt og stjórnarfarslegt frelsi. Mun
það rétt vera, að þær hafa verið
hvorttveggja í senn: Vermandi ar-
Til skýringar því hvernig þá var
umhorfs í Suðurtanganum skal
þess getið, að fyrir neðan byggða
svæðið var þá og fram yfir síðast-
liðin aldamót rennslétt tún, sem
upphaflega hafði gefið rúmlega
eitt kýrfóður, en smágekk úr sér
með ári hverju, enda var nokkur
hluti túns þessa tekið undir fisk-
reiti um 1906.
Önnur hús, sem nú standa í
Neðstakaupstað, eru byggð af Ás-
geirsverzlun. Elzt þessara húsa er
skúrbyggt geymsluhús. Stærð
26 x 14 al. Virt 2500 krónur. Byggt
1883
Árið 1894 byggði Ásgeirsverzlun
fiskihúsið; af almenningi nefnt
Langahúsið. Stærð 35 X 23 al.; hæð
10 al., og var þá lengsta hús á Is-
landi. Virt á 3500 krónur.
in og lýsigull fyrir þjóðarsálina og
veigamestu rökin í augum útlend-
inga til viðurkenningar á sjálfstæð
isrétti okkar. Engin þjóð á sér dýr-
mætari arfleifð.
Þess vegna er það sjálfsagt mál,
að þjóðin sameinist um byggingu,
sem sé verðug og varanleg minn-
ing um lotningu og ást á fombók-
menntunum.
En þjóðin er fámenn og hefir
mörg verkefni fyrir höndum. Eitt
þeirra stóru verkefna er endur-
reisn Skálholtsstaðar, sem unnið
er að með almennum gjöfum. Væri
það ekki skynsamlegt og öllum til
góðs, að sameina sem flest fram-
tíðarverkefnin. Með því vinnast
þau bæði fljótar og betur. Vel sýn-
ist mega sameina handritabygg-
inguna og endurreisn Skálholts-
staðar. Sú bygging gæti orðið
fyrsta musterið, sem risi að nýju
í hinum eydda Skálholtsstað. Það
er engin fjarstæða, að fyrirhuguð
kirkja í Skálholti yrði hluti af
handritabyggingu, eða handrita-
bygging hluti af kirkjunni, sem er
kristilegra orðalag.
Það er heldur engin fjarstæða,
að hugsa sér handritabygginguna
annars staðar en í Reykjavík, og
þá einmitt í Skálholti. Hætta vegna
elds og annars ætti að vera minni
í Skálholti en í Reykjavík. Og einn
af hinum kyrlátu vísindamönnum,
BjÖrn Karel Þórólfsson, lét nýlega
svo um mælt í blaðaviðtali, að
hann teldi skilyrði til vísinda-
iðkana ekki góð í Reykjavík. Skál-
holt býður því einnig þar betri að-
stöðu en Reykjavík.
Renna því flestar stoðir undir
þá röksemd, að hagkvæmast væri
að sameina handritabygginguna
endurreisn Skálholtsstaðar, og
yrði það gert er víst, að bygging-
in myndi komast miklu fyrr upp
en ella.
Forgöngumenn þessara fram-
kvæmda ættu því vel að athuga
sem allra fyrst hvort ekki sé rétt
og hagkvæmt að sameina þessi tvö
verkefni, sem þjóðin hefir tekið að
sér og ætlar að framkvæma svo til
samhliða, jafnframt fjölmörgum
verkefnum öðrum, svo sem mikilli
æskulýðshöll og fleira.
II1IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIIIIIIIIII1IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII1IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII»IIIIIIIIIIIIII1IIIIIIIIIIH_!J
Aðalfundur
Vélsmiðjunnar Þór h.f., Isafirði, verður haldinn í skrifstofu 1
1 vélsmiðjunnar laugardaginn 27. desember n.k. kl. 16. “
| DAGSKRÁ: 1
t Venjuleg aðalfundarstörf.
I ísafirði, 12. desember 1952. i
I STJÓRNIN.
IIIIII llllllll 1111 lllllllllllllllll III llll 11111111111111111111111IIIII! III lllllll IIIIIIIIIIIII lllllllllll 111II llllllllll IIIII lllllll III1111111111111111111111111