Börn og menning - 01.09.2000, Side 24

BÖRN OC mENN|N6
heiðskíran himin, tignarleg fjöll og ólífiilundina sem
mótuðu grísku þjóðina. Kristin trú á aðallega rætur í ísr-
ael, á meðal pálmatrjáa, eyðisanda og stórra stöðuvatna
sem geta klofnað í tvennt. Norrænar goðsagnir eru hins
vegar harðar, kaldar og grimmar og eiga vel við eyðilegt
íslenskt landslag: brunnið hraun eins og í Dimmuborg-
um, hófaför í Asbyrgi og öskrandi, mórautt haf.
Af þessum sökum og öðrum finnst okkur að norræn-
ar goðsagnir tilheyri okkur og okkar menningu. Hvers
vegna þurfum við þá að lesa sögur um goðin fyrir bömin
okkar sem hafa verið þýddar úr erlendum tungumálum?
Kevin Crossley-Holland getur leyft sér að „spinna“
frjálst út frá norrænni goðafræði: hann leggur ásum og
jötnum orð í munn og gerir sögumar skemmtilegar fyrir
nútímaböm án þess að þær tapi nokkm af krafti sínum.
Af hvaða ástæðum hafa íslenskir bamabókahöfundar
vanrækt þessa dýrgripi okkar?
Hugsanlegar ástœður
Fyrir áhugaleysi íslenskra bamabókahöfúnda á
þessari menningararfleifð okkar liggja eflaust margar
ástæður. Eftir nokkra umhugsun flugu mér þrjár megin-
ástæður í hug sem ef til vill eiga sér engin rök en engu
að síður er áhugavert að skoða. Þær em þessar:
Fyrsta ástæða: Efnið stendur okkur of nærri
Ef til vill þekkjum við norrænu goðafræðina of vel:
hún er ekki nægilega „framandi" til að vera áhugaverð.
íslenskir unglingar verða að stafa sig ffam úr erfiðum
Eddukvæðum í fmmmynd þeirra, á máli sem þeir eiga
erfitt með að skilja og fá næstum óbeit á þeim. Sjálf las
ég Eddukvæði og Snorra-Eddu sem unglingur í skóla og
hafði ekki litið á þetta efni áram saman þegar ég hóf
enskunám við H.I. Þar kynntist ég enskum og banda-
rískum kennuram sem höfðu brennandi áhuga á þessum
menningararfí okkar (og ég skammaðist mín fyrir að
þekkja hann ekki betur). Síðan hef ég fýrirhitt fjölmarga
Breta sem hafa lagt það á sig að læra íslensku eingöngu
til að geta lesið Eddukvæðin og íslendingasögumar á
frammálinu. Fyrir þeim er þetta efni sannarlega fram-
andi.
Önnur ástæða: Fornkvæðin eru „heilög“
Okkar helstu heimildir um ásatrú og goðafræði er að
finna í Eddukvæðunum ( Völuspá, Vafþrúðnismálum og
Grímnismálum) og í Snorra-Eddu, auk Heimskringlu
og íslendingasagna. Þessar perlur vora skrifaðar á fomu
máli og því má enginn hreyfa við. Heilagleiki þeirra
varð augljós þegar Þórarinn Eldjám réðst í að færa
Völuspá nær nútímamáli fyrir böm en þetta framtak
hans mæltist mjög illa fyrir hjá sumum, því reiknað var
með að bömin sem læsu hana myndu ekki nenna að
leggja það á sig að líta á upphaflegu útgáfuna. Jörmund-
ur Ingi Hansen, allsherjargoði, tjáði mér hins vegar að út-
gáfa Þórarins hafi leitt marga til hinnar upphaflegu
Völuspár og kveikt hjá þeim áhuga sem annars hefði
ekki tekist. Upphaflega útgáfan stendur auðvitað fyrir
sínu - hún er okkar menningararfur - en það þýðir ekki
að efnið sé heilagt fyrir okkur og eingöngu aðrar þjóðir
megi spinna út frá henni. Það er einkar athyglisvert að
Snorri Sturluson leyfði sér sjálfur að spinna út frá Völu-
spá og bætti við hana efni úr þjóðsögum og eigin hjarta
eins og Jón Hnefill Aðalsteinsson bendir á í grein sinni,
„Folk Narrative and Norse Mythology“ (1990). Með
tímanum urðu síðan bæði skrif Snorra og Eddukvæðin
heilög fyrir okkur.
Þriðja ástæða: Heiðin trúarbrögð
Goðafræði tilheyrir heiðni og við eram kristin þjóð.
Þessi ástæða er kannski sú fjarstæðukenndasta en þó
getur verið fótur fyrir henni. Getur verið að við séum
hrædd um að böm hrífist of mikið af goðafræðinni -
þessum skemmtilegu og skapmiklu ásum - að þau langi
að leggja kristni á hilluna og ganga i Asatrúarfélagið?
Dæmi frá öðram þjóðfélögum sýna að fomar
goðsagnir þurfa ekki að tapa gildi sínu þó svo að þjóðin
hafi tekið kristni. Þetta sést til dæmis þegar heimsveldi
hafa neytt þjóðir til að gefa foma þjóðtrú upp á bátinn.
Þegar þjóðimar losnuðu um síðir úr viðjum heimsveld-
anna fóra rithöfúndar að leita í gamla sagnabranna eftir
goðsögnum sem höfðu verið grafnar í gleymsku. Elleke
Boehmer segir í Colonial and Postcolonial Literature:
Rithöfúndar komust að því að guðir, djöflar,
umskiptingar, stríðsmenn og furðuskepnur úr
þjóðsögum og munnmælasögum höfðu enn
sama mátt til útskýringar á tilverunni, þrátt
fyrir tilraunir trúboðastöðva og skóla til að út-
rýma þeim.Ýmsar verar úr goðsögum var ekki
hægt að afskrifa sem úrelt skurðgoð eða
heiðniragl. í goðsögunum fólust auðlindir sem
nýttust menningarhópum í leit að endumýjaðri
sjálfsmynd.
(Boehmer, s. 202)
Það gerðist meðal annars bæði í Noregi og á íslandi að
þeir sem börðust fyrir sjálfstæði landsins grófú upp
þjóðsögur og goðsagnir til að efla með mönnum þjóð-
emiskennd, styrkja sjálfsvitund þjóðarinnar og auka
samstöðu meðal hennar um að viðhalda menningararf-
leifð sinni.
Vert er að hafa í huga að meirihluti Eddukvæðanna,
svo og Snorra-Edda, vora skrifuð í kristni. í þessum
verkum eru okkar heimildir um hvemig ásatrúnni var
háttað; þau era ekki verk sem ásatrúin byggist á, eins og
22