Morgunblaðið - 13.04.2021, Qupperneq 17

UMRÆÐAN
17
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 13. APRÍL 2021
Þann 5. apríl 2019
handtók lögreglan
fimm unga mótmæl-
endur í anddyri
dómsmálaráðuneyt-
isins þar sem þeir
sátu og neituðu að yf-
irgefa svæðið í lok
skrifstofutíma, til að
leggja áherslu á að
þáverandi bráða-
birgðadóms-
málaráðherra gerði betur en fyr-
irrennarinn og svaraði margra
mánaða ítrekuðu ákalli fólks í
vanda og óvissu um nokkurra mín-
útna áheyrn. Handtökunni fylgdi
síðan kæra lögreglu og dómsmál í
kjölfarið.
Engum blöðum er um það að
fletta að gjörningur fimmmenning-
anna var nákvæmlega sá sami hjá
öllum og engin undantekning þar
á. Í lögum um meðferð sakamála
88/2008, grein 143 segir: „Ef fleiri
menn en einn eru sóttir til saka
fyrir þátttöku í sama verknaði, skal
það gert í einu máli, nema annað
þyki hagkvæmara,“ og 33. grein
sömu laga hljóðar svo: „Nú eru
fleiri en einn maður hafðir fyrir
sökum í sama máli og er þá heimilt
að skipa eða tilnefna sama mann
verjanda beggja eða allra, ef telja
má að hagsmunir þeirra rekist ekki
á.“ Hér er fróðlegt að kanna hvern-
ig lögreglustjórinn á höfuðborg-
arsvæðinu beitti ákæruvaldi sínu
gegn hinum „seku“. Það er fljót-
gert. Á mismunandi tíma gefur
hann út eina og eina samhljóða
ákæru, þannig að hver og einn sak-
borningur varð að útvega sér verj-
anda með tilheyrandi kostnaði,
sem í heildina gæti orðið nærri
þremur milljónum króna.
Líklega er hér stuðst við „hag-
kvæmnisheimildina“ í 143. grein-
inni.
Fyrsti dómurinn féll svo í Hér-
aðsdómi Reykjavíkur 14. október
2020 og viðkomandi dæmdur í
10.000 (tíu þúsund) króna sekt, eða
sæta tveggja daga fangelsi(!), auk
málskostnaðar um krónur 600.000
(sex hundruð þúsund). Að sjálf-
sögðu mátti lögreglustjóri vita að
sektin fyrir „brotin“
yrði í lágmarki svo og
að málskostnaðurinn
gæti orðið mótmæl-
endum þungur í
skauti. Engu að síður
gaf hann út eina og
eina ákæru á stangli,
sem þess vegna leiddi
til þingfestingar á mis-
munandi tíma svo og
málflutningi fyrir
dómi. Máttur fæling-
arinnar getur tekið á
sig ýmsar skrítnar
myndir og sumar tortryggilegar.
Hvernig kemur svo málatilbún-
aður lögreglustjóra okkur almenn-
ingi fyrir sjónir? Skoðum það: 6-8
lögregluþjónar tóku þátt í hand-
tökunni, fleiri en færri skrifuðu svo
skýrslu hver um atvikið, sem
ákærurnar byggjast á, síðar mætir
hver og einn þeirra fyrir dómara
sem vitni, ekki einu sinni heldur
4-5 sinnum og reikni nú hver fyrir
sig heildarkomufjöldann í dómsal.
Það var mikil upplifun að fylgjast
með einu málinu fyrir dómi, horfa
á sjö lögreglumenn, í fullum
skrúða, ganga í salinn hvern á fæt-
ur öðrum og þylja sömu rulluna
upp aftur og aftur. Það liggur við
að maður vorkenni því ágæta fólki,
sem eyðir dýrmætum tíma sínum í
að hlusta á eða vitna um nákvæm-
lega sömu atburðarásina og við-
brögð aðila, dag eftir dag.
Halda má því fram að ekki sé
mikil hefð fyrir hópmálsókn eða
hópvörn hérlendis, en eins og flest-
ir hljóta að sjá er varla til klæð-
skerasaumaðra mál en þetta til að
nýta ákvæðin í fyrrnefndum tveim
lagagreinum.
Margnefndir fimmmenningar
eru aðeins lítill hópur þess unga
fólks sem lagt hefur hælisleit-
endum lið með ýmsum hætti og
varið miklum tíma, utan náms og
vinnu, til að gera þeim biðina hér
bærilegri. Öll mótmæli til stuðn-
ings skjólstæðingum þeirra hafa
verið friðsöm, ekkert eggjakast,
engin skemmdarverk, ekkert of-
beldi. Eins og í mörgum mótmæla-
aðgerðum öðrum hefur auðvitað
komið til núnings milli þeirra og
lögreglu. Þá reynir á skilning og
lempni til að leysa mál farsællega.
Á slíkum augnablikum er ekki
vænlegt til árangurs, raunar frá-
leitt, að krefjast persónuskilríkja
af fólki, þótt það neiti að færa sig
um einhverja metra til eða frá.
Lögreglan verður að endurskoða
og milda allt of rúma túlkun sína á
mjög umdeildri 19. grein, um
skylduna til að hlýða fyrirmælum
lögreglu, meðan ákvæðið um með-
alhófið í 14. greininni fær minna
vægi. Með áðurnefnda 19. grein að
vopni fylgir svo gjarnan handtaka,
harðorðar skýrslur skrifaðar, sem
síðan eru notaðar til ákæru og
refsing byggist á. Dapurleg nið-
urstaða þar sem refsingin er í
hróplegu ósamræmi við verkn-
aðinn, sem engum stafar hætta af
og engu tjóni veldur, en getur auk
þess orðið viðkomandi ótrúlega
íþyngjandi til framtíðar. Höfum í
huga að rétturinn til mótmæla er
tryggður í stjórnarskrá og mann-
réttindasáttmála.
Vald er vandmeðfarið og því
verður undantekningalaust að
beita af sanngirni og yfirvegun. Sé
það hins vegar fyrst og fremst nýtt
sem refsivöndur, er voðinn vís.
Gagnrýnin hér að framan beinist
að afmörkuðum þætti í störfum
lögreglu, en öll vitum við að þau
eru fjölbreytt og krefjandi og veita
okkur almennt öryggiskennd. Eru
mikilvægur hlekkur í almanna-
vörnum, við leitum til lögreglu í
neyð eða öðrum erfiðleikum, fylgj-
umst með í baráttunni gegn ofbeld-
ismönnum og glæpastarfsemi alls
konar, þar sem hætturnar leynast
og taka verður ákvarðanir sem
geta reynst afdrifaríkar. Þess
vegna skýtur það skökku við að
tryggingamál lögreglumanna skuli
vera í þeim ólestri sem raun ber
vitni.
Eftir Viðar
Hjartarson
Viðar Hjartarson
»Dapurleg niðurstaða
þar sem refsingin er
í hróplegu ósamræmi
við verknaðinn, sem
engum stafar hætta af
og engu tjóni veldur.
Höfundur er læknir.
Lögreglustjóri
gegn mótmælendum
Í Morgunblaðinu sl.
laugardag skrifaði Hall-
dór Benjamín Þor-
bergsson, fram-
kvæmdastjóri Samtaka
atvinnulífsins, grein
undir yfirskriftinni
„Tækifæri í krepp-
unni“. Þar telur hann
upp áskoranir í efna-
hagslífinu og nefnir að
landsframleiðsla hafi
dregist saman um 200 milljarða,
ríkissjóður sé rekinn með 500 millj-
arða króna halla með tilheyrandi
skuldasöfnun, Seðlabankinn hafi selt
gjaldeyri fyrir 170 milljarða og að at-
vinnuþátttaka sé sú minnsta í ára-
tugi.
Í grein sinni segir Halldór rétti-
lega: „Engar töfralausnir skapa störf
fyrir 25 þúsund atvinnulausa eða þá
sem eru á hlutabótum.“ Enn fremur
segir hann: „Aðilar vinnumarkaðar-
ins verða að horfast í augu við stað-
reyndir og bregðast við af raunsæi.
Samfélagslegur kostnaður atvinnu-
leysis er of mikill og aðstæður fjölda
fólks óviðunandi. Því miður hafa
samningsaðilar brugðist hlutverki
sínu.“
Þetta er athyglisverð játning.
Ekki síst þegar hún kemur frá odd-
vita eins áhrifamesta
samningsaðila kjara-
samninga á íslenskum
vinnumarkaði. Og
vissulega er það svo að
upphrópana- og átaka-
leiðir kjarasamninga-
gerðar eru endurtekið
efni sem því miður hef-
ur sjaldnast skilað
miklu fyrir heildina.
Við sem störfum fyrir
aðila vinnumarkaðar-
ins eigum að hafa
metnað til þess að
vinna betur að heildrænum lausnum
sem skila ávinningi til allra – byggja
upp verðmæti, bæta kjör, hlúa að
réttindum, auka samkeppnishæfni,
tryggja sjálfbærni, auka gagnsæi og
efla jafnrétti og jafnræði. Það er
nefnilega svo margt fleira máttur en
kaupmáttur.
Á næstu 18 til 24 mánuðum renna
út kjarasamningar á almennum og
opinberum markaði. Undirbúningur
næstu lotu samningaviðræðna þarf
að hefjast strax. Ég þykist reyndar
vita að sú vinna sé löngu hafin hjá
Samtökum atvinnulífsins. Sama má
eflaust segja um ríkisvaldið sem nú
þegar hefur sett sig í ákveðnar stell-
ingar og boðað að lítið verði til skipt-
anna í næstu samningum.
Í niðurlagi greinar sinnar segir
Halldór Benjamín: „Það má láta sig
dreyma um álíka samstöðu um leið
út úr atvinnuvandanum og ríkt hef-
ur gegn kórónuveirunni. Þótt slík
samstaða sé ekki í augsýn kæmi hún
atvinnulausum best og stuðlaði að
sjálfbærri þróun á komandi árum.
En sporin hræða.“
Hver eru þau spor og hverjir stigu
þau? Væntanlega á þrautreyndur
greinarhöfundur við flesta þá sem
komið hafa að kjarasamningum á
vinnumarkaði á þessari öld að
minnsta kosti. Einkennismerkin eru
skortur á trausti, ríghald í klisjur,
langvarandi aðdáun á átakamenn-
ingu og auðvitað ólík sjónarmið og
áherslur. Grein Halldórs ber þetta
með sér en á milli línanna má lesa að
ábyrgðin liggi einkum hjá viðsemj-
endum hans fremur en honum sjálf-
um og samtökum hans. Í greininni
er einhverju því mótmælt sem kallað
er „innihaldslausar tillögur um fjölg-
un starfa hjá hinu opinbera“ og því
svo fylgt eftir með gömlu tuggunni
um að fyrirtækin og atvinnulífið
skapi verðmætin og standi þannig
undir samneyslu og velferðarkerfi.
Enn á ný er ýjað að því að op-
inberir starfsmenn séu afætur en
ekki hluti af verðmætasköpun lands-
ins. Sá mikli fjöldi háskólamennt-
aðra sérfræðinga og annarra sem
starfa hjá ríki og sveitarfélögum við
þjónustu, kennslu, rannsóknir, þró-
un, eftirlit, framkvæmdir, umönnun
og fleira eru í þessari heimsmynd til
lítils gagns í tekjuöflun samfélags-
ins. Og skyldi ekki einmitt þetta fólk
hafa lagt drjúga hönd á plóg í því
lykilhlutverki hins opinbera að sigla
landi og þjóð í gegnum tvær krepp-
ur á einungis þrettán árum? Rétt er
að hafa það í huga að samdrátturinn
sem Halldór Benjamín vísar til hefði
orðið mun meiri ef ekki hefði verið
fyrir umsýslu hins opinbera og
starfsmanna þess. Skuldasöfnunin –
sem þó í sögulegu samhengi er til-
tölulega hófleg – varð til bjargar
bæði mannslífum og verðmætum.
Gjaldeyrissalan varð til þess að
draga úr gengisfalli og þar með
verðbólgu. Án þessa hefði atvinnu-
leysið orðið miklum mun verra.
Páskar eru nýliðnir. Hátíð fyrir-
gefningar og frelsis frá syndum for-
tíðar. Í þeim anda eigum við að
fyrirgefa gamlar klisjur í aðdrag-
anda kjarasamninga. En við þurfum
líka að uppræta þær. Við þurfum að
nálgast umræðuna af gagnkvæmri
virðingu fyrir ólíkum stéttum, hlut-
verkum, menntun, bakgrunni,
reynslu og þekkingu. Umfram allt
þurfum við að gera betur. Til þess
þarf metnað og kjark. Enda þótt
átökin sjálf kunni að vera góð leik-
tjöld þeirra sem standa í fylkingar-
brjósti hverju sinni þarf vinnan að
snúast um útkomuna til langrar
framtíðar. Ekki fyrir suma heldur
alla. Það eru alltaf tækifæri fólgin í
breyttum aðstæðum. Víkjum því
klisjum og krepputali til hliðar og
hefjum uppbyggjandi samtal um
aðalatriðin sem fyrst.
Aðalfundur BHM er 27. maí næst-
komandi. Aðalfundarfulltrúar munu
þá hafa valið sér næsta formann
bandalagsins. Hljóti ég það traust
og umboð sem ég sækist eftir verður
það eitt af mínum fyrstu verkum að
bjóða Halldóri Benjamín til samtals
um stóru myndina á íslenskum
vinnumarkaði og má einu gilda
hvort spjallið fer fram í Borgartúni 6
eða 35. Aðalmálið er að það samtal
snúist um hvernig við getum orðið
samhentir nágrannar á fleiri stöðum
en í götunni.
Fleira er máttur en kaupmáttur
Eftir Friðrik
Jónsson » „Því miður hafa
samningsaðilar
brugðist hlutverki sínu“
– játning oddvita eins
áhrifamesta samnings-
aðila kjarasamninga á ís-
lenskum vinnumarkaði.
Friðrik Jónsson
Höfundur er í framboði
til formanns BHM.
mr.fridrik.jonsson@gmail.com
Menntun hefur
áhrif á samkeppnis-
hæfni Íslands. Öflugt
menntakerfi er for-
senda góðra lífskjara
og þarf að þróast
með þeim hætti að
það leiði saman færni
mannauðsins og þarf-
ir atvinnulífsins á
skilvirkan og hag-
kvæman hátt. Það
þarf að rækta þekkingu, leikni og
hæfni einstaklinga og styðja þann-
ig við efnahagslega velmegun og
lífsgæði einstaklinga. Á sama tíma
og menntun felur í sér tækifæri
fyrir einstaklinginn þá er menntun
mannauðsmál fyrir atvinnulífið.
Menntakerfið hefur litið til hins
fyrrnefnda en á síðustu árum hafa
stjórnvöld undir forystu mennta-
málaráðherra litið til hins síðar-
nefnda.
Efnahags- og framfarastofn-
unin, OECD, hefur bent á að hér á
landi séu vísbendingar um færni-
misræmi á vinnumarkaði og er
það í samræmi við niðurstöðu ár-
legrar könnunar Samtaka iðnaðar-
ins meðal félagsmanna sinna.
Fleiri iðnmenntaða vantar á
vinnumarkað sem og fleiri tækni-
menntaða á háskólastigi. Þar er
vísað til raunvísinda, tækni, verk-
fræði og stærðfræði eða svo-
nefndra STEM-greina (Science,
Technology, Engineering, Mathe-
matics).
Undanfarin ár hafa stjórnvöld
með menntamálaráðherra í farar-
broddi horft sérstaklega til þess-
ara greina með kynningarstarfi,
efnahagslegum hvötum og með því
að ryðja kerfislægum hindrunum
úr vegi. Aðsókn í starfsnám hefur
aukist síðastliðin ár. Samtök iðn-
aðarins hafa það að markmiði að
árið 2025 velji 20% grunnskóla-
nema starfsmenntun og hlutfall
brautskráðra í STEM-greinum
verði 25%.
Menntunarstig hvers samfélags
hefur veruleg áhrif á
hagsæld þess. Mik-
ilvægt er að fyrir liggi
stefnumið varðandi
menntun íslensku
þjóðarinnar til fram-
tíðar þannig að mann-
auðurinn standist sam-
anburð við það sem
best gerist.
Samtök iðnaðarins
hafa lagt til umbætur í
menntamálum til að
ná enn frekari árangri.
Í fyrsta lagi þarf að
opna aðgengi starfsmenntaðra að
háskólanámi og vinna gegn kerfis-
lægum vanda starfsmenntunar er
varðar námsframvindu, námslok
og tækifæri nemenda til fram-
gangs að námi loknu. Stórt skref í
þá átt er að Alþingi samþykki
frumvarp um breytingu á lögum
um háskóla sem nú er í Samráðs-
gátt stjórnvalda. Í öðru lagi þurfa
stjórnvöld að greiða götu þess að
framkvæmdir við byggingu nýs
Tækniskóla verði hafnar á árinu
2022. Í þriðja lagi þarf að innleiða
hvata til að háskólar útskrifi fleiri
nemendur í STEM-greinum. Í
fjórða lagi þarf að efla og hvetja til
nýsköpunar og nýstárlegrar
kennslutækni á öllum skólastigum.
Í fimmta lagi þarf að ljúka innleið-
ingu rafrænna ferilbóka í öllum
greinum á árinu 2021.
Árangur í menntamálum styður
við nýsköpun og frekari verð-
mætasköpun. Með þessum umbót-
um eflum við samkeppnishæfni Ís-
lands og verðum betur í stakk búin
til að endurreisa hagkerfið.
Eftir Jóhönnu
Vigdísi
Arnardóttur
Jóhanna Vigdís
Arnardóttir
» Á sama tíma og
menntun felur í sér
tækifæri fyrir ein-
staklinginn þá er
menntun mannauðsmál
fyrir atvinnulífið.
Höfundur er verkefnastjóri í mennta-
málum hjá Samtökum iðnaðarins.
Umbætur í
menntun efla
samkeppnishæfni