Morgunblaðið - 05.05.2021, Blaðsíða 13

13
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. MAÍ 2021
Hinn 5. maí árið
1951 – fyrir sjötíu ár-
um – undirrituðu Ís-
land og Bandaríkin
varnarsamning sem
kvað á um skyldu
Bandaríkjamanna um
hervernd Íslands.
Bretar höfðu her-
numið Ísland í seinni
heimsstyrjöldinni árið
1940, um líkt leyti og
Þjóðverjar hernámu Danmörku,
en Danir höfðu farið með utan-
ríkis- og varnarmál Íslands. Ári
síðar ákvað Franklin Roosevelt
forseti Bandaríkjanna að Banda-
ríkin tækju við hervörslu Íslands
þótt enn væru þau hlutlaus í stríð-
inu. Það var staðfest með her-
verndarsamningi 1. júlí 1941, þeg-
ar íslensk stjórnvöld undirrituðu
fyrsta alþjóðasamning um varn-
armál og sömdu um að Banda-
ríkjamenn tækju við vörnum
landsins af Bretum.
Ári eftir uppgjöf Þjóðverja og
stríðslok í Evrópu gerðu íslensk
og bandarísk stjórnvöld
Keflavíkursamninginn. Í samræmi
við hann yfirgáfu bandarískir her-
menn Ísland árið 1947, en Banda-
ríkjamenn höfðu áfram umráð yfir
Keflavíkurflugvelli.
Hinn 4. apríl 1949
gerðust Íslendingar
síðan aðilar að
Atlantshafsbandalag-
inu og voru meðal tólf
vestrænna þjóða sem
undirrituðu stofnsátt-
mála bandalagsins í
Washington.
Viðbrögð við viðsjá
alþjóðamála
Varnarsamning-
urinn frá 5. maí 1951
var viðbragð við
viðsjá alþjóðamála þess tíma.
Framgangur Sovétríkjanna og al-
ræðisafla kallaði eftir að Íslend-
ingar tryggðu öryggi og varnir
landsins.
Í samningnum segir að þar sem
Íslendingar geti ekki varið land
sitt en reynsla hafi sýnt að varnar-
leysi stofni öryggi landsins og frið-
samra nágranna þeirra í hættu
hafi Atlantshafsbandalagið farið
þess á leit við Íslendinga og
Bandaríkjamenn að látin yrði í té
aðstaða á Íslandi til varnar land-
inu og því svæði sem stofnskrá
bandalagsins tiltók. Fyrir hönd
NATO og samkvæmt skuldbind-
ingum stofnsamnings bandalagsins
tóku Bandaríkjamenn að sér varn-
ir og Íslendingar skuldbundu sig
til að veita nauðsynlega aðstöðu.
Varnarstöðin 1951-2006
Til að uppfylla varnarsamning-
inn komu hingað á árabilinu 1951-
2006 tugþúsundir bandarískra her-
manna, ýmist einir eða með fjöl-
skyldum sínum. Nábýli við Banda-
ríkjamenn og uppbygging varnar-
svæðisins í Keflavík þýddu umsvif
á Suðurnesjum og innflutning
tækni- og verkþekkingar.
Eftir fall Sovétríkjanna og lok
kalda stríðsins dró úr umsvifum
varnarliðsins. Árið 2006 tilkynntu
Bandaríkjamenn Íslendingum þá
ákvörðun sína að leggja niður
starfsemi á Keflavíkurflugvelli.
Samið var um sérstaka varnar-
áætlun á grundvelli samningsins
frá 1951, sem nær yfir varnir gegn
herógn á ófriðartímum.
Árið 2016 samþykkti Alþingi –
mótatkvæðalaust – þjóðaröryggis-
stefnu þar sem skýrt er kveðið á
um aðild Íslands að Atlantshafs-
bandalaginu og gildi varnarsamn-
ings Íslands og Bandaríkjanna frá
1951 til að stuðla að friði og
öryggi.
Nýjar áskoranir og ógnir
Varnarsamningurinn frá 1951
gildir enn. Kalt stríð skiptir heim-
inum ekki lengur í tvennt, en
varnir og öryggi eru áfram brýn.
Enn byggja ríki sem ekki aðhyll-
ast sömu gildi og Íslendingar upp
hernaðargetu sína víða um heim.
Áskoranir og ógn í öryggis-
umhverfi okkar hafa tekið á sig
nýja og flóknari mynd, með fjöl-
þátta ógn, hryðjuverkum og net-
árásum.
Varnarsamningi við Bandaríkin
var komið á í kjölfar seinni heims-
styrjaldarinnar og við upphaf
kalda stríðsins þegar tvísýna þótti
um alþjóðamál. En varnir og ör-
yggi landsins skyldi ekki byggja á
einstökum alþjóðlegum atburðum
heldur vera varanlegt viðfangsefni.
Sem herlaust ríki verður Ísland
að tryggja öryggi sitt og varnir
með samstarfi við önnur ríki. Öfl-
ugt ríkjasamstarf um varnar-
skuldbindingar er Íslendingum
áfram mikilvægt. Varðveisla friðar
og öryggis hefur sýnt það farsæl-
lega í 70 ár.
Með varnarsamningnum við
Bandaríkin höfum við varðveitt
frið og öryggi í 70 ár.
Eftir Davíð
Stefánsson
»Með varnarsamn-
ingnum við Banda-
ríkin höfum við varð-
veitt frið og öryggi
í 70 ár.
Davíð Stefánsson
Höfundur er ráðgjafi.
Varnarsamstarf í sjötíu ár
Varnarliðið
Í aðdraganda varnarsamningsins: Fyrsti yfirmaður varnarliðsins, Edward
J. McGaw, hershöfðingi í Bandaríkjaher, ávarpar liðsmenn sína við komuna
til Íslands 7. maí 1951.
Stærsta verkefni
komandi missera og
ára er að byggja upp
efnahag landsins eftir
áföll sem voru óhjá-
kvæmilegur fylgi-
fiskur heimsfaraldurs
Covid. Markmiðið er
að til verði þúsundir
starfa, styrkja lífskjör
launafólks og tryggja
samfélag velferðar.
Ólíkar hugmyndir um hvernig
best sé að standa að verki marka
skil milli stjórnmálaflokka, jafnt
innan og utan ríkisstjórnar. Sann-
færing um mátt ríkisins tekst á
við trúna á kraft og útsjónarsemi
einstaklingsins.
Í huga stjórnlyndra er
skynsamlegt að sækja fram og
fjölga starfsmönnum hins opin-
bera. Slík atvinnusókn verður ekki
fjármögnuð nema með þyngri
álögum á fyrirtæki og almenning.
Andspænis þeim standa þeir sem
leggja áherslu á að skapa verð-
mæti með því að hleypa súrefni
inn í atvinnulífið, með lægri gjöld-
um og einfaldara regluverki og
skilvirku eftirliti.
En allir, hvar í flokki sem þeir
standa, leggja áherslu á nýsköpun.
Á stundum virðist það þó aðeins
vera í orði, því um leið er hvatt til
regluvæðingar atvinnulífsins, auk-
ins eftirlits og þyngri
skattheimtu. Sumir
eru haldnir hreinum
ótta við að einstak-
lingar fái að njóta
frumkvæðis og dugn-
aðar. Á móti þessu
hefur ríkisstjórnin
tryggt skattalega
hvata til fjárfestingar
í nýsköpun og umbylt
fjármögnunar-
umhverfinu. Og stigin
hafa verið mikilvæg
skref til einföldunar
regluverks þótt enn sé mikið verk
að vinna.
Í framtíðarsýn stjórnmálamanna
um uppbyggingu atvinnulífsins fer
hins vegar lítið fyrir mikilvægi
þess að ýta undir og tryggja sam-
keppni á sem flestum sviðum þjóð-
lífsins, ekki síst þar sem hún er
lítil, takmörkuð eða jafnvel engin.
Stór hluti íslensks efnahagslífs
er án samkeppni eða líður fyrir
mjög takmarkaða samkeppni.
Samkeppnisleysið leiðir til sóunar
á mannafli og fjármagni, hærra
verðs, lakari þjónustu og verri
vöru. Nýsköpun er í böndum og
framboð vöru og þjónustu verður
einhæfara. Með aðgerðum eða að-
gerðaleysi hafa ríkið og sveit-
arfélög hindrað samkeppni með
margvíslegum hætti.
Ríkið veldur skaða
Vandinn sem glímt er við er
sendir skattgreiðendum reikning-
inn fyrir misheppnuðum tilraunum
til landvinninga. Ríkisrekstur fjöl-
miðla kemur í veg fyrir sann-
gjarna samkeppni á fjölmiðla-
markaði og heldur sjálfstæðum
fjölmiðlum í fjárhagslegri spenni-
treyju og dregur úr þeim þróttinn.
Samkeppni í menntakerfinu er
takmörkuð enda fjandskapur
gagnvart sjálfstæðum skólum
landlægur í íslenskum stjórn-
málum. Þar ræður ekki metnaður
um að tryggja gæði menntunar né
fjölbreyttari valkosti nemenda.
Við höfum orðið áþreifanlega vör
við hvernig skipulega er unnið að
því að ríkisvæða heilbrigðisþjón-
ustuna, draga úr samkeppni,
fækka valmöguleikum landsmanna
og hefta sjálfstæða starfsemi heil-
brigðisstarfsfólks. Biðlistar í stað
þjónustu og tvöfalt heilbrigðiskerfi
festir rætur.
Listinn er langur.
Skilvirkt eftirlit
Ítarlegt samkeppnismat sem
OECD vann á regluverki sem
gildir hér á landi í bygging-
arstarfsemi og ferðaþjónustu
leiddi í ljós að með einföldun er
hægt að bæta hag landsmanna um
tugi milljarða á ári. Regluvæðing
atvinnulífsins hefur með öðrum
orðum leitt til tugmilljarða sóunar
á hverju ári.
Einföldun regluverksins laðar
fram samkeppni og auðveldar at-
hafnamönnum að láta til sín taka.
Flókið regluverk og frumskógur
skatta og gjalda eru vörn hinna
stóru – draga úr möguleikum
framtaksmannsins til að bjóða
nýja vöru og þjónustu. Við höfum
séð hvernig róttækar breytingar á
ýmsum sköttum og gjöldum hafa
skilað sér í aukinni samkeppni
sem neytendur hafa notið. Undir
forystu Bjarna Benediktssonar
voru almenn vörugjöld afnumin og
hið sama á við um tolla af fatnaði.
Breytingarnar juku samkeppni í
verslun.
En eitt er að einfalda reglur og
draga úr skattbyrði. Annað að
tryggja skilvirkni í samkeppniseft-
irliti sem er mikilvæg forsenda
þess að ábati samkeppninnar skili
sér til neytenda. Breytingar á
samkeppnislögum á liðnu ári eru
mikilvægt skref í þessa átt, en þó
aðeins skref. Vísbendingar eru um
að málsmeðferðarhraði, ekki síst í
samrunamálum, sé óviðunandi.
Ef við ætlum okkur að ná ár-
angri á komandi árum í uppbygg-
ingu atvinnulífsins og styrkja stoð-
ir velferðarsamfélagsins verður að
innleiða samkeppni á öllum sviðum
til að tryggja hagkvæma nýtingu
fjármagns og vinnuafls, góða þjón-
ustu og hagstætt verð. Þar leika
ríkisvaldið, löggjafinn og ekki síst
eftirlitsstofnanir lykilhlutverk.
Máttur ríkisins vs. trúin á einstaklinginn
Eftir Óla Björn
Kárason » Stór hluti íslensks
efnahagslífs er án
samkeppni eða líður fyr-
ir mjög takmarkaða
samkeppni. Samkeppn-
isleysið leiðir til sóunar
á mannafli og fjármagni.
Óli Björn Kárason
Höfundur er alþingismaður
Sjálfstæðisflokksins.
ekki skortur á opinberu eftirliti
heldur skortur á samkeppni og oft
á tíðum ósanngjörn samkeppni
hins opinbera við einkaframtakið.
Það er áhyggjuefni hve margir,
ekki síst stjórnmálamenn, láta sér
samkeppnisleysi í léttu rúmi
liggja. Auðvitað kemur það ekki á
óvart að ríkisrekstrarsinnar leiði
lítt hugann að því hversu miklum
skaða ríkið veldur með samkeppn-
isrekstri við einkafyrirtæki. Í
þeirra huga skiptir t.d. „velferð“
Ríkisútvarpsins meira máli en fjöl-
breytileg og lífleg flóra sjálf-
stæðra fjölmiðla.
Undan verndarvæng ríkisins
herja ríkisfyrirtæki á einkafyr-
irtæki til að vinna nýja markaði og
afla sér aukinna tekna. Í skjóli op-
inbers eignarhalds hefur verið lagt
til atlögu við einkafyrirtæki – lítil
og stór. Íslenskir kaupmenn
standa höllum fæti gagnvart ríkis-
rekstri í Flugstöð Leifs Eiríksson-
ar. Dreifingar- og flutningafyrir-
tæki eiga í vök að verjast gagn-
vart ofurafli ríkisfyrirtækis, sem
Íslenskum bændum
er nú heimilt að slátra
sauðfé og geitum á sín-
um búum og dreifa á
markaði en slík fram-
leiðsla og dreifing hef-
ur hingað til verið
óheimil. Reglugerð
sem ég undirritaði í
gær gerði þessa
grundvallarbreytingu
á starfsumhverfi sauð-
fjárbænda og opnar
mikilvæg tækifæri til að efla verð-
mætasköpun og af-
komu þeirra til fram-
tíðar.
Tímabær breyting
Undanfarin ár hefur
verið vaxandi ákall frá
íslenskum bændum
um að þeim verði gert
kleift að slátra sauðfé á
sínum búum til dreif-
ingar á markaði. Ég
hef verið áfram um að
verða við þessu sjálf-
sagða ákalli. Undan-
farin tvö ár hefur átt
sér stað umfangsmikil vinna í mínu
ráðuneyti í samráði við bændur og
Matvælastofnun við að leita leiða til
að heimila þessa framleiðslu.
Síðastliðið sumar undirrituðum
við formaður Landssamtaka sauð-
fjárbænda samkomulag um tilrauna-
verkefni um heimaslátrun. Verk-
efnið gekk vel og voru niðurstöður
úr sýnatökum bænda góðar, en fjar-
eftirlit var erfiðleikum bundið. Í
reglugerðinni sem ég undirritaði í
gær er því kveðið á um að dýralækn-
ar sinni heilbrigðisskoðunum bæði
fyrir og eftir slátrun. Með þessu fyr-
irkomulagi er tryggt að uppfyllt
verða öll skilyrði um matvælaöryggi
og gætt að dýravelferð og dýraheil-
brigði. Til að liðsinna bændum við að
grípa þau tækifæri sem þessi breyt-
ing hefur í för með sér mun kostn-
aður vegna þessa eftirlits greiðast úr
ríkissjóði.
Tækifæri til að styrkja
afkomu bænda
Með þessari breytingu er stuðlað
að frekari fullvinnslu beint frá býli,
vöruþróun, varðveislu verkþekk-
ingar og menningararfs við vinnslu
matvæla. Þá skapast tækifæri fyrir
bændur að markaðssetja afurðir sín-
ar á grundvelli sinnar sérstöðu til
hagsbóta fyrir neytendur. Þessi
breyting markar því tímamót og fel-
ast í henni tækifæri til að styrkja
verðmætasköpun og afkomu bænda
fyrir næstu sláturtíð og til framtíðar.
Ákalli um slátrun beint frá býli svarað
Eftir Kristján Þór
Júlíusson » Þessi breyting mark-
ar því tímamót og
felast í henni tækifæri
til að styrkja verðmæta-
sköpun og afkomu
bænda fyrir næstu slát-
urtíð og til framtíðar.
Kristján Þór
Júlíusson
Höfundur er sjávarútvegs-
og landbúnaðarráðherra.