Morgunblaðið - 21.07.2021, Blaðsíða 13

13
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. JÚLÍ 2021
Blanda Kajakræðarar fengu aldeils blíðuna til að róa eftir Blöndu á dögunum, skammt frá Blönduósi. Í góðu veðri er fátt fallegra en að sigla þarna á ánni.
Eggert
Háðsádeilur, skop-
sögur, brandarar eða
satírur, voru hluti af
daglegu lífi almenn-
ings í Sovétríkjunum
og leppríkjum þeirra,
undir ógnarstjórn
kommúnista. Hið
sama á við um kúg-
unarstjórnir víða um
heim hvort sem þær
kenna sig við komm-
únisma eða sósíalisma. Sögurnar
voru og eru leið almennings til að
komast stutta stund undan oki
ófrelsis, skorts, stöðugs ótta og nap-
urleika hversdagsins. Með þeim á
fólk örlítið stefnumót við frelsi í
þjóðfélögum þar sem málfrelsi er
fótum troðið og Gúlag bíður þeirra
sem berjast gegn valdhöfunum.
Sögurnar eru ádeila á ríkjandi
stjórnarfar og veita innsýn og oft
betri skilning á samfélög kúgunar,
en langar fréttaskýringar eða
fræðigreinar. Á tímum Ráðstjórn-
arríkjanna mynduðu þær mótvægi
við barnaskap margra vestrænna
menntamanna sem neituðu að horf-
ast í augu við grimmdarverk komm-
únista í Sovétríkjunum og Austur-
Evrópu. Jafnvel enn í dag njóta
lönd þar sem sósíalistar hafa komist
til valda og rústað efnahaginn, vel-
vildar margra á Vesturlöndum.
Venesúela er aðeins nýjasta dæmið.
Fyrir venjulegt fólk sem býr við
ógnarstjórn sósíalista hafa brand-
arar og háð verið mikilvæg sam-
skiptatæki sem mynda farveg til að
tjá gremju, reiði og fyrirlitningu á
stjórnarfarinu. Í þjóðfélögum
skortsins verður háðsádeilan örlítil
bylting almúgans sem berst í bökk-
um við að útvega sér hversdags-
legar nauðsynjavörur og lifir í stöð-
ugum ótta.
„Af hverju blátt?“
Sögurnar skipta þúsundum og
margar ganga aftur, hafa verið yf-
irfærðar og staðfærðar milli landa
og tíma. Sumar öðlast
nýtt líf með nýjum
leiðtogum. Pútín tek-
ur yfir hlutverk Stal-
íns og Stalín kemur í
stað Leníns, o.s.frv.
Þannig birtist Stalín
ljóslifandi í draumi
Pútíns. „Ég get gefið
þér tvö ráð,“ segir
Stalín. „Í fyrsta lagi
skaltu koma öllum
andstæðingum þínum
fyrir kattarnef og í
öðru lagi mála Kreml
blátt.“ „Af hverju blátt?“ spyr Pútín
hissa. „Ég vissi það. Þú hefur ekk-
ert við fyrra ráðið að athuga,“ segir
Stalín.
Í sovéskum ádeilusögum eru
margar tilvísanir í hungursneyðir,
Gúlag og hreinsanir.
Hver er munurinn á Indlandi og
Sovétríkjunum? Á Indlandi sveltur
einn maður fyrir þjóðina. Í Sovét-
ríkjunum sveltur þjóðin fyrir einn
mann. (Gandhi fór í hungurverkfall
árið 1932 til að berjast fyrir sjálf-
stæði Indlands, en á sama tíma
herjaði hungursneyð í Sovétríkjum
Stalíns sem talið er að hafi kostnað
6-8 milljónir manna lífið).
Líkt og í öðrum ríkjum komm-
únista er fjöldi sagna frá Póllandi
um skort og biðraðir. Þannig voru
a.m.k. fimm kílómetrar á milli mat-
vörubúða til að biðraðir kæmust
fyrir. Eitt sinn var Jaruselski (síð-
asti leiðtogi alræðisstjórnar komm-
únista í Póllandi) á ferð um Varsjá í
limmósínu þegar hann sér langa
biðröð fyrir framan matvörubúð.
Hann skipar bílstjóranum að
stoppa, skrúfar niður rúðuna og
spyr hversu lengi fólkið hafi beðið í
röðinni. „Sex klukkutíma,“ er kallað
til baka. „Það er hræðilegt,“ segir
kommúnistaleiðtoginn, „ég verð að
gera eitthvað í þessu.“ Klukkutíma
síðar kemur stór vörubíll að búðinni
með þrjú hundruð stóla fyrir fólkið.
Maður kemur inn í búð í Moskvu
og spyr hvort ekki sé til nautakjöt.
Afgreiðslumaðurinn hristir haus-
inn. „Nei, hér eigum við engan fisk.
Búðin sem á ekkert kjöt er hins veg-
ar hér beint á móti.“
„Ég vil leggja inn pöntun fyrir
nýjum bíl,“ segir vongóður kaupandi
í Moskvu. „Hvað þarf ég að bíða
lengi?“ „Tíu ár,“ segir sölumaðurinn
og bætir við brosandi, „upp á dag“.
„Er það fyrir eða eftir hádegi?“ spyr
kaupandinn. „Hvaða máli skiptir
það,“ spyr sölumaðurinn. „Jú, ég á
von á píparanum fyrir hádegi.“
Í Austur-Þýskalandi var hæðst að
Walter Ulbricht leiðtoga komm-
únista fyrir undirlægjuhátt við
Kreml. Á sólríkum degi gekk Ul-
bricht út af skrifstofu sinni og
spennti upp regnhlífina á móti sól-
inni. „Þú þarf ekki regnhlíf núna,
sólin skín og veðrið yndislegt,“ sagði
aðstoðarmaður leiðtogans. „Auðvit-
að þarf ég regnhlíf,“ svaraði Ul-
bricht höstugur, „það rignir í
Moskvu.“
Háð og pólitískar skilgreiningar
Óháð landamærum hefur satíra
verið notuð við skilgreiningar á mis-
munandi hugmyndafræði.
Sósíalismi: Þú átt tvær kýr. Ríkið
tekur aðra þeirra og gefur nágranna
þínum.
Kommúnismi: Þú átt tvær kýr. Þú
gefur báðar til ríkisins sem lætur þig
fá dálítið af mjólk í staðinn.
Fasismi: Þú átt tvær kýr. Þú gef-
ur báðar til ríkisins sem selur þér
síðan mjólk.
Kapítalismi: Þú átt tvær kýr. Þú
selur aðra en kaupir naut.
Þjóðernissósíalismi (nasismi): Þú
átt tvær kýr. Ríkið tekur báðar og
leiðir þig fyrir aftökusveit.
Þessar skilgreiningar eru frá
stríðsárunum og eru líklega ættaðar
frá Bandaríkjunum. Síðar bættist
við sérstök skilgreining á Rússlandi:
Þú átt tvær kýr. Þú færð þér vodka
og telur aftur!
Kapítalisti, kommúnisti og sósíal-
isti ákveða að hittast á kaffihúsi til
að fara yfir þjóðmálin. Þeir tveir
fyrstnefndu mæta á réttum tíma en
sósíalistinn kemur klukkutíma of
seint. „Fyrirgefið mér félagar,
hversu seint ég mæti,“ segir sósíal-
istinn móður. „Ég þurfi að bíða í bið-
röð eftir pylsum.“
„Hvað er biðröð?“ spyr kapítalist-
inn undrandi. „Hvað er pylsa?“ spyr
kommúnistinn.
Svo er það gamla konan sem sagð-
ist ekki hafa áttað sig á því hversu
kalt væri í veðri fyrr en hún sá sósí-
alista með hendur í eigin vösum.
Skóladrengur skrifaði eftirfarandi
í vikulegri ritgerð: „Kötturinn minn
eignaðist sjö kettlinga. Þeir eru allir
kommúnistar.“ Viku síðar skrifaði sá
stutti í nýrri ritgerð: „Allir kettling-
arnir eru orðnir kapítalistar.“ Þegar
kennarinn las þessa staðhæfingu
kallaði hann á drenginn og vildi fá að
vita hvers vegna allt hefði breyst svo
snögglega: „Í síðustu viku sagðir þú
að allir kettlingarnir væru komm-
únistar, en í þessari viku eru þeir allt
í einu orðnir kapítalistar?“ Dreng-
urinn kinkaði kolli: „Það er rétt. Þeir
opnuðu augun í þessari viku.“
Draumaríkin
Um 1950, þegar flest lönd heims-
ins voru að jafna sig eftir hrylling
seinni heimsstyrjaldarinnar, var
Venesúela meðal ríkustu landanna.
Landsframleiðsla á mann var sú
fjórða mesta í heiminum. Árið 1982
var Venesúela enn auðugasta land
Suður-Ameríku. Eftir að sósíalistar
komust til valda 1998 hefur hallað
undan fæti og draumaríkið komið að
hruni.
Gamall maður kemur inn í mat-
vörubúð í Caracas, höfuðborg Vene-
súela. Eftir að hafa beðið þol-
inmóður í biðröð töluverða stund
komst hann að búðarborðinu þar
sem kaupmaðurinn stóð. „Ég þarf
eina flösku af matarolíu, eina fernu
af mjólk og kaffipakka,“ segir gamli
maðurinn. Kaupmaðurinn hristir
dapur höfuðið og segir afsakandi að
því miður sé ekkert til af því sem
beðið er um. Gamli maðurinn snýr
vonsvikinn við og fer út úr búðinni.
„Matarolía, mjólk, kaffi,“ segir næsti
viðskipavinurinn hneykslaður. „Sá
gamli er greinilega ruglaður.“ Kaup-
maðurinn horfir hugsi á þann
hneykslaða en segir síðan: „Já,
kannski, en mikið hefur hann gott
minni.“
Englendingur og Frakki eru á
listasafni og standa fyrir framan
málverk af Adam og Evu með epli í
aldingarðinum. Sá enski hefur orð á
því að Adam deili eplinu með Evu
líkt og sé háttur enskra. Frakkinn
bendir á hversu óþvinguð þau eru í
nekt sinni líkt og þau séu frönsk.
Flóttamaður frá Venesúela heyrir
tal félaganna og segir: „Fyrirgefið
að ég skuli trufla ykkur, caballeros,
en Adam og Eva eru greinilega bæði
frá mínu ástkæra föðurlandi. Þau
eru án klæða, hafa lítið sem ekkert
að borða og þeim er talin trú um að
þau séu í Paradís.“
Leiðtogi annars draumaríkis vest-
rænna sósíalista, Fídel Kastró, fór
beint að Gullna hliðinu eftir dauðann
og smeygði sér inn. Lykla-Pétur var
hins vegar á vaktinni og henti hon-
um út. Kastró fór þá til helvítis þar
sem skrattinn tók honum opnum
örmum. Þegar kommúnistaleiðtog-
inn hafði orð á því að hann hefði
gleymt farangrinum í himnaríki
sagðist skrattinn redda því. Tveir
púkar myndu ná í farangurinn. Púk-
arnir leggja strax af stað en þegar
þeir koma að Gullna hliðinu er það
harðlæst. Þeir ákveða því að klifra
yfir hliðið. Tveir englar horfa á púk-
ana komast yfir hliðið og annar
þeirra segir: „Ja hérna, Kastró er
ekki búinn að vera fimm mínútur í
helvíti og við erum þegar byrjaðir að
fá flóttamenn.“
Eftir Óla Björn
Kárason » Fyrir fólk sem býr
við ógnarstjórn
sósíalista hafa skop og
háð myndað farveg til
að tjá gremju, reiði
og fyrirlitningu á
stjórnarfarinu.
Óli Björn Kárason
Höfundur er alþingismaður
Sjálfstæðisflokksins.
Háð, skopsögur, satírur og örlítil bylting almúgans