Morgunblaðið - Sunnudagur - 18.07.2021, Blaðsíða 8

VIÐTAL
8 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18.7. 2021
Þ
essi grein er um stjórnarfar okkar,
hvað það er sem gerir það að
verkum að við búum við lýðræði.
Ég kalla greinina Landfesti lýð-
ræðis, sem vísar til þess að það er
stjórnarskráin sem gerir okkur að lýðræð-
isríki, felur í sér meginreglurnar sem tryggja
hið stjórnarskrárbundna, frjálsynda lýðræði.
Þetta reyni ég að útskýra og af hverju stjórn-
arskráin er svo mikilvæg í því samhengi og
sérstaklega reglan um það hvernig stjórn-
arskrám verður breytt.“
Breytingarreglan?
„Já, Stjórnarskráin sjálf hefur þann eigin-
leika að ráða því sjálf hvernig henni verður
breytt. Það stendur í henni sjálfri með hvaða
hætti á að standa að breytingum á henni. Það
er gert gagngert — eins og alls staðar annars
staðar — til að það sé ekki auðvelt að breyta
stjórnarskrá, heldur erfitt. Það þarf mikið til.
Það er með ráðum gert, sem snýst um það að
halda stjórnarskrárfestu í löndum, að það geti
enginn einn meirihluti komið og breytt öllu.
Að það sé ekki einfalt fyrir tiltekna pólitíska
flokka að breyta henni að hentisemi, það þurfi
meira en einn flokk, það þurfi víðtæka sam-
stöðu og vilja til. Það þurfi að virða ákveðna
aðferðafræði og vanda til verka.“
Málið er flókið en greinin auðskiljanleg.
„Ég er glöð að heyra það, því það var ein-
mitt tilgangurinn. Umræðan er oft og tíðum
svo grunn, mikið háð á samfélagsmiðlum eins
og TikTok, þar sem skilaboðin eru kannski
innan við mínúta. Og alvörufjölmiðlar eru
jafnvel farnir að taka þessi mál aðeins af sam-
félagsmiðlum. Efnisleg umræða fyrir almenn-
ing hefur hins vegar nær engin verið, hvort
sem er um aðferðafræðina eða einstök
ákvæði.
Þetta hefur því þróast eins og kosningabar-
átta þar sem aðeins er einn aðili að heyja bar-
áttu, fyrst og fremst á samfélagsmiðlum. Fjöl-
miðlar eins og Ríkissjónvarpið tekur upp
listræna gjörninga, veggjakrot og slíkt inn í
sínar fréttir, en ekki neitt á dýptina.“
Veikar forsendur og vinnubrögð
Hún var ekki miklu dýpri í hruninu.
„Ég ætla ekki að gagnrýna stjórnlagaráðs-
liða og þeirra forsendur. Þau fengu bara sitt
hlutverk og skiluðu sínum pappírum. En ég
fjalla um það í greininni hvað vantaði samt inn
í þá vinnu, sem skiptir miklu máli…“
Vantar, segirðu? Var ekki einmitt vandinn
að þau gerðu meira en til var ætlast?
„Jú, það er eitt af því. Ég bendi á það að
stjórnlagaráð hafi farið út fyrir umboð sitt,
það umboð sem Alþingi veitti því. Kjarni
málsins er sá að ekkert af þessu hefði gerst án
Alþingis. Alþingi er eini aðilinn í íslensku
samfélagi, sem getur breytt stjórnarskránni.
Það er Alþingi, sem setur þetta af stað með
lögum um ráðgefandi stjórnlagaþing, en
vegna þess hvernig stjórnarskráin er gat það
aldrei orðið annað en ráðgefandi.
Svo kemst Hæstiréttur að þeirri niðurstöðu
að kosningar til stjórnlagaráðs hafi verið ólög-
mætar með rökum, sem ég hafði kannski ekki
kynnt mér í þaula áður en ég fór að skrifa
greinina, en við ritun hennar, þá verð ég að
játa að það voru gildar ástæður fyrir því að
Hæstiréttur þurfti að grípa í taumana.“
En aðeins um gagnrýnina á núgildandi
stjórnarskrá, að hún væri rót bankahrunsins,
að hún væri dönsk, hún væri úrelt og svo
framvegis. Hún er varla úreltari en við Íslend-
ingar viljum, margbreytt sem hún er?
Traust stjórnarskrá
„Henni hefur verið breytt býsna oft, við höf-
um stjórnarskrá í gildi og það sem meira er,
að stjórnarskráin stóð sig mjög vel í hruninu.“
Var hún ekki um það bil hið eina sem hélt?
„Jú það má segja það. Og rangt að halda því
fram að stjórnarskráin hafi valdið hruninu.
En hrunið varð mönnum tilefni til þess að
reyna að gerbreyta henni. Það er miklu nær
að líta svo á að það hafi verið það sem gerðist.
Að það voru vissir aðilar sem litu á þetta sem
tækifæri til þess að breyta stjórnarskránni.“
Tækifæri fyrir lýðveldið eða sjálfa sig?
„Tækifæri fyrir sig og sinn hóp, skulum við
segja. Skoðanasystkin eða skoðanaleiðtoga.
Við þessu vil ég segja eitt. Ég held að það
sé algerlega ljóst, að fjármálakreppa sé einn
versti tímapunktur til þess að breyta stjórn-
arskrá, sem hugsast getur. Þýsk rannsókn
leiddi í ljós að fjármálakreppur leiða alltaf til
þess að öfgar í stjórnmálum verða meiri.
Hefðbundir stjórnmálaflokkar, þingræð-
isflokkar, flokkar sem virða leikreglur lýðræð-
isins, eiga mjög í vök að verjast. Og það er
líka mjög þekkt í stjórnmálasögunni að það
verði til alræðisstjórnir, upplausn, átök,
stríð.“
Hér og nú?
„Það þekkist ekki aðeins í fortíð, við höfum
nýleg dæmi um það eins og árásina á þing-
húsið í Bandaríkjunum eða óhugnanlega þró-
un stjórnarfars í Ungverjalandi, sem má ein-
mitt rekja til stjórnarskrárbreytinga.
Þetta væri ekki hægt á Íslandi. Sem er gott.
Á Íslandi reyndist það ekki vera hægt vegna
þess að stjórnarskráin girti sjálf fyrir það. Og
hversu oft sem gerðar eru skoðanakannanir
sem sýna fram á að meirihluti kalli eftir ein-
hverju, þá erum við öll — forseti Íslands eða
forsætisráðherra, þingmenn eða ekki þing-
menn, dómarar eða hvað við erum — öll jafn-
sett með það að við þurfum að hlíta breyting-
arreglu stjórnarskrárinnar.“
Þetta virðast ekki allir skilja, er það?
Það sem ýtti mér út í að skrifa þessa grein
var þegar ég áttaði mig á því í síðustu bylgju
undirskriftasafnana og ósvífins áróðurs á
samfélagsmiðlum, að ungt fólk á Íslandi var
farið að trúa því að „nýja stjórnarskráin“ lægi
þarna tilbúin og gæti hvenær sem er orðið
stjórnarskrá Íslands. Að það væru bara spillt-
ir íslenskir stjórnmálamenn, sem hefðu gert
Ísland að spilltasta landi í heimi, sem væru að
hindra það að þessi dásamlega stjórnarskrá,
sem myndi leysa öll vandmál á Íslandi ef ekki
heimsins alls, tæki gildi.
Kjarni málsins er sá að það eru algerlega
skýrar reglur stjórnarskrárinnar, sem er
ástæða þess að stjórnarmeirihlutinn á sínum
tíma gat ekki komið þessu í gegn. Ástæðan er
sú að hann yrði að virða stjórnarskrána. Það
er ástæðan.“
Stjórnarskráin eina vörn Íslands
En það var ákall um það að það ætti og yrði
að vanvirða stjórnarskrána til þess að koma
nýrri og dásamlegri stjórnarskrá á. Og enn
þann dag í dag er verið að tala um það.
„Já, ég veit það og það hef ég aldrei skilið.
Þetta er sorgleg ranghugmynd. Stjórnar
Kristrún Heimisdóttir lögrfræðingur telur
að umræða um „nýju stjórnarskrána“ hafi
verið ógrundvölluð og á villigötum.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Nýju“ er hvergi að finna
Kristrún Heimisdóttir lögfræðingur skrifaði nýverið grein í Tímarit lögfræðinga, sem vakið hefur nokkra athygli, en þar
fjallar hún um breytingarreglu stjórnarskrárinnar og hvernig umræða um „nýju stjórnarskrána“ hefur ratað á villigötur.
Andrés Magnússon andres@mbl.is
5