Fiskifréttir - 19.12.1997, Qupperneq 17

FISKIFRÉTTIR föstudagur 19. desember 1997
17
Texti: GE
með samtals 26.900 mál síldar.“ —
„Fjögur ný skip bætast við til flutn-
inga og ber þá allur (flutninga)flot-
inn um 97.000 mál í ferð.“ —
„Flutningaskipin hafa enn ekki við
síldveiðinni...Ennþá bíða bátar
með 70-80.000 mál.“ (Svartur sjór
af sfld).
í þessum vanda var m.a. brugð-
ið á það að moka síldinni upp á
vörubfla og keyra hana upp á
Framvöllinn norðan við Sjó-
mannaskólann. Myndaðist þar
geysimikill sfldarhaugur, sem síðar
var mokað úr aftur á bíla og í flutn-
ingaskipin þegar um hægðist og
flutt til Siglufjarðar.
174 þús. tonn
Þegar vika var liðin af mars 1948
lauk sfldarmokstrinum í Hvalfirði
sem staðið hafði í fjóra mánuði.
Alþýðublaðið segir svo 4. mars
1948: „Um næstu helgi hætta Sfld-
arverksmiðjur ríkisins á Siglufirði
að taka við sfld , og endar þá ein-
hver mesta sfldarvertíð síðari ára
hér á landi. Munu síldarverksmiðj-
urnar þá hafa tekið við tæplega
milljón mála, en það er 30% meira
en síðustu þrjár sumarvertíðar
samanlagðar, og um 50% meira en
síðasta aflasumarið, 1944! Samtals
er aflinn síðan í nóvember orðinn
um 1.200.000 mál, og er hann lið-
lega 80 milljón króna virði í erlend-
um gjaldeyri, að því er Sveinn
Benediktsson, formaður sfldar-
verksmiðjustjórnar, skýrði blað-
inu frá í gær.“ (Svartur sjór af sfld).
Samkvæmt tölum Fiskifélagsins
höfðu vetrarsíldveiðarnar í heild
frá upphafi árs 1947 til marsbyrjun-
ar 1948 skilað 1.239.000 málum eða
167 þús. tonnum. Er þá átt við
samanlagðan afla úr Hvalfirði,
Kollafirði og Sundunum við
Reykjavík. Eins og áður sagði fór
langmestur hluti aflans í bræðslu,
en 5.400 tonn voru fryst til beitu og
3.500 tonn voru seld ísuð til Þýska-
lands. Sáralítið var saltað enda
þótti sfldin ekki henta í þá verkun
vegna þess hve misjöfn hún var að
gæðum.
Útflutningsverðmæti 3,5
milljarðar króna
Heildarútflutningsverðmæti afl-
ans nam 80 milljónum króna eins
og áður kom fram eða jafnvirði 3,5
milljarða íslenskra króna á verð-
lagi ársins 1995, að því er segir í
grein eftir Guðna Thorlaicius Jó-
hannesson, sem birtist í tímariti
Sögufélagsins. Guðni áætlar að
a.m.k. 2.400 sjómenn hafi verið á
Hvalfjarðarsfldinni og aflahlutur
þeirra hafi numið samtals rúmum
20 milljónum króna. Það eru 875
milljónir króna á 1995-verðlagi.
Hann telur að sjómenn á aflahæstu
skipunum hafi mátt vel við sinn
hlut una, en af frásögn Andrésar
Finnbogasonar fyrrum skipstjóra
annars staðar í þessari umfjöllun
má ráða að svo hafi ekki verið um
þorra sjómanna. Langaflahæsta
skipið á vetrarsíldveiðunum var
Fagriklettur GK með samtals
33.400 mál (4.500 tonn), en síðan
kom Rifsnes SH með 25.000 mál
(3.375 tonn). Um fjórir tugir skipa
voru með 10.000 mál (1.350 tonn)
eða meira. Meðalafli þeirra 168
skipa sem einhvern þátt tóku í
veiðunum var um 7.400 mál eða
sem svarar rétt tæpum 1.000 tonn-
um.
Ljóst er að sfldaraflinn úr Hval-
firði skapaði gífurlega atvinnu og
peningarnir hrísuðust um þjóðfé-
lagið. Langmest voru umsvifin hjá
Síldarverksmiðjum ríkisins, sem
alls tóku á móti 140 þús. tonnum og
nam verðmæti mjöls og lýsis 66
milljónum króna eða jafnvirði 2,9
milljarða króna. Þótt undarlegt
kunni að virðast stórtapaði SR á
Hvalfjarðarævintýrinu. Þegar upp
var staðið nam tapið 3,3 milljónum
króna eða sem svarar 144 milljón-
um króna á núvirði.
Afkastageta í bræðslu
tífölduð
Hin mikla síldveiði í Faxaflóa
veturinn 1947-48 vakti hjá mönn-
um vonir um að hér væri upphaf að
nýju sfldveiðitímabili á þessum
slóðum. Við því þurfti að bregð-
ast. Keypt var gríðarstórt skip af
bandaríska sjóhernum og því
breytt í síldarbræðsluskip. Skipið
fékk nafnið Hæringur og var því
ætlað að liggja í Reykjavík á vet-
urna og bræða vetrarsíld, en á
sumrin átti það að bræða sfld norð-
anlands. Þá var ákveðið að byggja
síldarverksmiðju í Örfirisey í
Reykjavík þar sem nota átti nýja
aðferð við síldarvinnslu. Jafnframt
var komin upp síldarverksmiðja á
Kletti í Reykjavík sem átti að
verða tilbúin til að taka á móti síld
þegar sfldveiðar í Faxaflóa hæfust
haustið 1948. í Hafnarfirði var
einnig risin ný verksmiðja sem
setja átti í gang á sama tíma. Loks
var verið að auka afkastagetu
verksmiðjunnar á Akranesi. í
heild var átti vinnslugeta verk-
smiðjanna við Faxaflóa á vertíð-
inni 1948-49 að tífaldast frá vetrin-
um áður eða úr 2.000 málum (270
tonnum) á sólarhring í 20.000 mál
(2.700 tonn).
En nú gerðist það sem svo oft
hefur gerst í síldarsögunni, þegar
lagt hefur verið í kostnaðarsamar
framkvæmdir til þess að mæta
komu sfldarinnar. Silfur hafsins lét
ekki sjá sig. Um mánaðamótin
nóvember-desember 1948 veiddist
fyrsta síldin í herpinót í Hvalfirði
og virtist mönnum hún haga sér á
mjög svipaðan hátt og árið áður.
Veiðin entist þó aðeins í nokkra
daga og lítið hafðist upp úr krafs-
inu. Sfldin var að mestu horfin úr
Hvalfirði og hefur ekki sést síðan.
Ævintýrið var á enda.
Bjölluhringingar í
Hvalfirði
Ástæðan er til að ætla að sfldin
hafi haft vetursetu í Hvalfirði
a.m.k. í nokkur ár áður en menn
vissu af henni. Um það vitna und-
arleg atvik sem áttu sér stað á
stríðsárunum og settu bandaríska
herliðið, sem hafði bækistöð í firð-
inum hvað eftir annað úr jafnvægi.
Frá því segir svo í bókinni Svartur
sjór af síld:
„Herinn hafði girt þvert fyrir
minni Hvalfjarðar neðansjávar
með öflugu stálneti til að verna
þýskum kafbátum leiðina að
Framh. bls. 19
Svanur RE 88 tók þátt í Hvalfjarðarævintýrinu.
Það varð enginn feitur
af þessari miklu veiði
— segir Andrés Finnbogason fyrrum skipstjóri
„Það var vissulega mikið ævin-
týri að komast í þessa miklu síld á
þeim tíma ársins þegar yfirleitt
var ekkert fyrir skipin að gera.
En þann skugga bar á að veiðun-
um fylgdi mikið bras og mikiil
kostnaður. Þetta voru engin pen-
ingaleg uppgrip fyrir sjómennina
og útgcrðarmennina. Ég fullyrði
að það reið cnginn þeirra feitum
hesti frá þessu ævintýri. Pening-
arnir urðu helst eftir hjá þeim
sem unnu við flutning og vinnslu
aflans og auðvitað skapaði þetta
mikla atvinnu til hagsbóta fyrir
þjóðfélagið í heild,“ segir Andrés
Finnbogason fyrrum skipstjóri til
fjölda ára og síðar framkvæmda-
stjóri Loðnunefndar.
Andrés átti ásamt öðrum bát-
inn Svan RE 88 og var skipstjóri á
honum í 22 ár. Hann tók þátt í
sfldarævintýrinu í Hvalfirði.
„Þetta byrjaði síðla árs 1946
þegar síldin kom fyrst inn á
Kollafjörðinn. Fuglinn fylgdi
göngunni eftir og menn sáu að
mikið var um að vera. Þegar farið
var að leggja reknet á þessum
slóðum fylltust þau af síld eins og
skot og sjómenn gátu ekki náð
netunum heilum inn. Þeir tóku
þá til bragðs að rista þau í tvennt.
Svona gekk þetta í nokkurn tíma.
Þá datt einhverjum í hug að
reyna að veiða sfldina í svokallað
landbrúk (landnót) líkt og gert
var um aldamótin, þ.e. róa með
nót í kringum síldartorfu og
draga hana svo að landi. Bátur
frá Hrísey skrapaði saman
gömlu, aflóga nótadrasli við
Eyjafjörð, en síldveiðar í land-
brúk höfðu m.a. verið stundaðar
á Akureyrarpolli hér áður fyrr.
Svo var lagt til atlögu við mikinn
síldarkökk í Kollafirði. Nótin
fylltist samstundis eins og um
uppþurrkaða nót væri að ræða og
síðan hófst baslið við að draga afl-
ann að landi. Fjöldi fólks fylgdist
með í fjöruborðinu og þessari
merku tilraun var útvarpað í næst-
um heilan dag, en þetta endaði
með því að nótin fór öll í sundur og
draga varð draslið undan,“ segir
Andrés.
Andrés Finnbogason
Torfurnar mældar með
handlóði
Andrés rifjar upp að flestir bát-
arnir sem stunduðu sfldveiðarnar í
Hvalfirði hafi mátt notast við léleg
veiðarfæri, sem dregin voru fram
úr geymsluskúrum og ofan af háa-
loftum, sum allt frá aldamótum,
þegar verið var að fiska smásíld í
fjörðum. Jafnframt voru fjölmarg-
ir bátanna ekki komnir með dýpt-
armæla.
„Okkar bátur var ekki búinn
dýptarmæli og við notuðum því
gömlu aðferðina sem þekkt var frá
því fyrr á öldinni, sérstaklega inni
á fjörðum eystra. Tveir menn
voru sendur út frá bátnum á jullu
eða smáskekktu. Annar reri en
hinn sökkti lóði sem fest var á
girni. Lóðningarnar voru svo
metnar út frá því hversu mikill
titringur kom á girnið þegar sfld-
in hljóp á það. Þegar maðurinn í
jullunni gaf merki var nótinni
kastað. Veiðarnar fóru alltaf
fram í myrkri þegar síldin lyfti sér
frá botni enda voru yfirleitt not-
aðar grunnar nætur. Á daginn lá
síldin sem klesst við botninn,"
segir Andrés.
Að sögn Andrésar hélt sfldin
sig mest utarlega í Hvalfirði á
þeim slóðum þar sem nú er verið
að grafa veggöng undir fjörðinn,
en einnig sótti hún inn fyrir Hva-
leyrina og allt að þeim stað þar
sem Járnblendiverksmiðjan er
nú. Varla var hægt að tala um
torfur, heldur miklu fremur mis-
munandi þykk síldarflæmi á
stóru svæði þegar kvöldaði og
fram eftir nóttu. Bátar með góð
veiðarfæri áttu auðvelt með að
góma síldina og háfa hana upp.
Mikið bras
Andrés dregur ekki úr því að
þessar veiðar hafi einkennst af
miklu brasi á alla enda og kanta,
eins og áður kom fram. „Bið eftir
löndun í Reykjavík gat tekið allt
upp í vikutíma meðan verið var
að hífa afla á bfla, keyra á Fram-
völlinn og svo aftur í flutninga-
skip, og síðan þurfti enn aftur að
hífa aflann upp á Siglufirði. Allt
þurfti að borgast áður en gert var
upp við skipin og sjómennina og
því var lítið eftir undir lokin, en
eitthvað hafðist þó upp úr þessu
þrátt fyrir allt,“ segir Andrés
Finnbogason.