Fiskifréttir - 19.12.1997, Qupperneq 19

FISKIFRÉTTIR föstudagur 19. desember 1997
19
Síldveiðar
Bræðsluskipiö Hæringur í Reykjavíkurhöfn.
Bræðsluskipið Hær
ingur greip í tómt
Framh. af bls. 17
herskipalæginu inni í firðinum. Þar
hefðu þeir getað gert mikinn usla.
Viðvörunarbjöllur voru tengdar
við kafbátagirðinguna. Haustið
1943 og verturinn eftir öllu þessar
bjöllur miklu fjaðrafoki í herstöð-
inni er þær tóku að glymja hvað
eftir annað að næturlægi. Gaf til
kynna að kafbátur væri að reyna
að smeygja sér inn fjörðinn: Her-
sveitum skipað í viðbragðsstöðu,
herskip ösluðu út fjörðinn og vörp-
uðu jafnvel djúpsprengjum að kaf-
bátnum. Án árangurs. I lok stríðs-
ins var þessi kafbátagirðing
sprengd burt. Sagt er að þá hafi
fjörðurinn orðið hvítur landa á
milli af dauðum sfldarseiðum á
lengd við eldspýtu. Flekkirnir af
þessu ungviði náðu frá Katanesi að
Ferstiklu sem er um níu kflómetra
vegarlengd. Þegar skipin tóku að
ausa úr kafþykkum sfldartorfum í
Hvalfirði fengu með eftirþanka.
Gat verið að viðvörunarbjöllurnar
hefðu hringt vegna þess að þéttar
sfldartorfur hefðu nuddast utan í
kafbátagirðinguna að næturlagi?
Á því voru sterkar lýkur því sfldin
hafði þann háttinn á að liggja niðri
á daginn en koma upp á nóttunni.
Fleira styður að mikil sfld hafi
verið í Hvalfirði á stríðsárunum án
þess að menn vissu: Árið 1941 réð
Stefán Friðriksson sig sem sjó-
mann á amerískan herpramma.
Prammar þessir þjónustuðu her-
skipin sem komu inn á fjörðinn. Þá
bar oft við, að sögn Stefáns, að
amerískir stjórnendur prammanna
stöðvuðu þá úti á miðjum firði.
Dýptarmælar sýndu að allt í einu
varð örgrunnt undir prömmunum!
Allt svart undir þeim að sjá á mæl-
unum. Uti á miðjum firði! Enginn
skyldi neitt í neinu. Em miðað við
hvernig síldin kom síðar fram á
dýptarmælum sfldarskipanna,
stundum allt svart frá botni og upp
úr, má telja víst að herprammarnir
hafi siglt yfir svona þéttar sfldar-
torfur.“
Heimildir
Davíð Ólafsson fiskimálastjóri: Grein-
ar í Ægi árin 1948 og 1949.
Birgir Sigurðsson: Svartur sjór af síld;
Reykjavík 1989.
Guðni Thorlacius Jóhannesson: Síldar-
ævintýrið í Hvalfirði 1947-48. Ný
Saga, tímarit Sögufélagsins 1995.
Á íslandsmiðum er ekki á vísan að
róa og allra síst ef um síld er að
ræða. Það máttu þeir reyna sem
keyptu síldarbræðsluskipið Hær-
ing hingað til lands árið 1948 gagn-
gert til þess að vinna vetrarsíldina í
Hvalfirði en einnig síld að sumar-
lagi við Norðurland. Skipið kom til
landsins um miðjan október það
ár, en bræddi aldrei neina Hval-
fjarðarsfld. Hún var horfin og kom
ekki aftur.
Hæringur* var stærsta skip sem
íslendingar höfðu eignast fram að
þessu, — tæpar 5.000 brúttórúm-
lestir að stærð. Skipið var smíðað
árið 1901, en Islendingar keyptu
það af bandaríska sjóhernum og
breyttu því í fljótandi síldarverk-
smiðju. I frétt í Ægi árið 1948 segir,
að sfldarvinnslusamstæðurnar í
skipinu séu fjórar og geti þær unn-
ið úr 6-10 þús. málum á sólarhring.
Lýsisgeymar taki 2.200 smálestir
og mjölgeymslan 1600 smálestir.
Sfldarþróin rúmi 10.000 mál síldar.
Eigendur skipsins voru Reykjavík-
urbær, félagsskapur útgerðar-
manna, Sfldarverksmiðjur ríkisins
og sameignarfélagið Jarlinn, eign
Oskars Halldórssonar o.fl.
Eins og áður sagði greip Hær-
ingur í tómt þegar hann kom
haustið 1948 og ekki mun hann
hafa gagnast mikið á sumarsíld-
veiðum næstu árin. Endirinn varð
sá að hann var seldur til Noregs
haustið 1954
* Hæringur merkir: Karlfiskur loönu;
sfld. (Orðabók Menningarsjóðs).
Hvaðan kom hún
— hvert tór hún?
Hvers vegna gaus allt í einu
upp sfld í Hvalfirði í þessu mikla
magni á árunum 1946-1948 á
sama tíma og verið hafði síldar-
leysi fyrir norðan um nokkurra
ára bil? Hvaðan kom þessi sfld?
Hvers vegna hvarf hún aftur úr
firðinum að tveimur árum liðn-
um? Hvaða sfld var þetta eigin-
lega? Þessar spurningar vakna
þegar síldarævintýrið í Hvalfirði
er rifjað upp. Fiskifréttir leituðu
svara hjá Jakobi Jakobssyni for-
stjóra Hafrannsóknastofnunar.
„Það er alveg augljóst hvaða
sfld þetta var. Um var að ræða
íslenska vorgotssfld og íslenska
sumargotssíld, álíka mikið af
hvorum stofni, sem átti heim-
kynni sín við Suðvesturland.
Norðurlandssíldin var hins vegar
að uppistöðu til norsk-íslensk
síld sem kom frá Noregi. Sfldin
sem veiddist í Hvalfirði var miklu
yngri en sú sem veiddist við
Norðurland og þess vegna þurfti
smáriðnari nætur til veiðanna.
Þetta skapaði mikið vandamál.
Ég minnist þess sem unglingur
austur á Norðfirði að menn voru
hringjandi og hlaupandi út um
allt eins og útspítt hundsskinn að
reyna að hafa uppi á nótum sem
væru með hæfilegan riðil fyrir
Hvalfjarðarsfldina. Þar komu
helst til greina fínriðnar nætur
sem notaðar höfðu verið á Aust-
fjörðum og í Isafjarðardjúpi við
veiðar á svokallaðri fjarðasíld,“
segir Jakob.
— Höfðu þessir síldarstofnar
suðvestanlands lítið verið nýttir
fram að þessum tíma?
„Menn höfðu auðvitað alltaf
vitað af síld við Suðvesturland og
var hún kölluð Faxasfld. Allt frá
því fyrir aldamót og á dögum
Bjarna Sæmundssonar fiskifræð-
ings hafði þessi síld verið rann-
sökuð. Hún hafði verið veidd lít-
— rætt við Jakob
Jakobsson um
Hvalfjarðar-
síldina
ilsháttar í reknet til beitu en aldrei í
neinu verulegu magni nema helst
árið 1935 þegar botninn datt úr
Norðurlandssfldinni á áliðnu
sumri og bátarnir fóru suður þar
sem mjög vel aflaðist í reknet í
Faxaflóa. Það var svo ekki fyrr en
það uppgötvast að sfldin hafði val-
ið sér vetursetu í Hvalfirði að
möguleikinn til að veiða hana í
herpinót opnaðist."
Hvað ræður
vetursetustað
síldarinnar?
— Er ástœða til að ætla að þessir
síldarstofnar hafi haft vetursetu í
Hvalfirði lengi áður en menn urðu
þess varir?
„Um það er ekki vitað með
neinni vissu, en líklegt þykir að
ýmsar þær grynningar sem Bretar
töldu sig mæla í Hvalfirði á stríðs-
árunum með frumstæðum dýptar-
mælum þess tíma hafi í raun verið
þéttar síldartorfur. Síldin kann því
að hafa haft vetursetu í firðinum í
einhver ár. Við vitum að þessir
síldarstofnar velja sér mismunandi
svæði til vetursetu. Sem dæmi má
nefna, að þegar sumargotssfldin
náði sér eftir hrunið í kringum 1970
hafði hún fyrst vetursetu við
Hrollaugseyjar, í Meðallagsbug og
á þeim slóðum. Síðan færði hún sig
austar og var kominn austur í
Lónsbug árið 1979 og inn á Beru-
fjörð árið 1980. í fjörðunum fyrir
austan hélt hún sig í 10 ár en hefur
síðan haft vetursetu djúpt úti af
Austfjörðum og einnig á Eldeyjar-
banka.“
— Hvað ræður vali á vetursetu
síldarinnar?
„Við höfum enga haldbæra vitn-
eskju um það, en það er eins og ef
ein kynslóð álpast inn á firði eins
og gerðist fyrir austan í kringum
1980 haldi hún sig þar, en næsta
kynslóð velji sér annan vetursetu-
stað. Ýmsar getgátur voru uppi á
sínum tíina um það hvers vegna
síldin hefði leitað inn á Hvalfjörð.
Ein var sú að endurskin af sólgyllt-
um, snæviþöktum fallatindum við
fjörðinn hefði lokkað sfldina til
sín. Þetta er nú heldur hæpin til-
gáta enda hefur oftar komið snjór í
fjöll án þess að honum fylgdi sfld.“
Ekkert stórslys
Eins og fram kemur á öðrum
stað hér í blaðinu var mokað upp
hátt á annað hundrað þúsund
tonnum af sfld í Hvalfirði og á
sundunum við Reykjavík á
skömmum tíma. Að sögn Jakobs
olli það þó ekki varanlegu tjóni á
umræddum síldarstofnum, þótt
vissulega hafi verið höggvin stór
skörð í þá.
„Þeir árgangar, sem báru uppi
veiðina í Hvalfirði, birtust að vísu
ekki aftur þegar reknetaveiðar
hófust í Faxaflóa og úti af Reykja-
nesi og Snæfellsnesi um 1950. Hins
vegar komu fljótlega á eftir mjög
góðir árgangar, sem virðast hafa
verið í vexti annars staðar, væntan-
lega við Vestfirði og Norðurland,
þar sem helstu uppvaxtarsvæði
þessara síldarstofna voru. Eftir
þetta byggðust stofnarnir mjög
hratt upp aftur þannig að ekki varð
varanlegur skaði af þessari miklu
blóðtöku í Hvalfirðinum, enda
stóð hún stutt.
Ég held að stofnar íslenskrar
sumar- og vorgotssfldar hafi verið
mjög hæfilega nýttir frá 1950 og
fram yfir 1960, enda var eingöngu
veitt í reknet hér sunnanlands þar
sem síldin fannst ekki samþjöppuð
lengur og óð ekki í yfirborðinu
þannig að hægt væri að taka hana í
nót. Þessir stofnar fóru einnig
norður fyrir land og voru veiddir
með norsk-íslensku síldinni að
nokkru leyti. Þegar farið er að
nota hringnót við Suðurland upp
úr 1960 og astiktækin ruddu sér til
rúms var svo komið að síldveiðar
voru stundaðar nánast árið um
kring. Menn gengu mjög nærri
síldarstofnunum bæði sunnan-
lands og norðan samfara því að
loftslagsskilyrði fóru versnandi.
Afleiðingarnar þekkja allir, —
stofnarnir hrundu. íslenska vor-
gotssíldin virðist vera afsprengi
norsk-íslensku vorgotssíldarinnar,
sem verður eftir hérlendis og bygg-
ist upp í góðæri. Þessi stofn hefur
ekki náð sér á strik aftur eftir
hrunið, en ég hef trú á því að
hann blossi upp á ný ef norsk-
íslenska sfldin fer að ganga í
verulegum mæli hingað til lands
aftur. Sumargotssfldin á hins
vegar greinilega meira heima hér
við land, en hún er líkari sfldinni
við Hjaltland og norðvesturs-
trönd Skotlands.
Sfldveiðar aftur
við SV-land?
— Marga dreymir um að geta
farið að veiða aftur síld við suð-
vesturland í einhverjum mœli. Er
einhver von tilþess í náinni fram-
tíð?
„Það er meira en von. Það er
með ólíkindum að slíkar veiðar
séu ekki hafnar fyrir löngu. Við
verðum hvað eftir annað varir
við sfld sem er að alast upp hér í
Minnisjó og á Eldeyjarbanka og
núna er þar mikið af tveggja ára
síld. Það er heilmikil sfldarhrygn-
ing við Reykjanes og Snæfellsnes
en einhverra hluta vegna virðist
síldin ganga til Suðausturlands
eftir fyrstu hrygningu. Það er
furðulegt að einhver hluti stofns-
ins skuli ekki setjast að við Suð-
vesturland á haustin því þar var
aðalsíldarsvæðið hér áður fyrr.
Haustið 1995 veiddust reyndar
nokkur þúsund tonn þar en nán-
ast ekkert haustið eftir og ekkert
núna í haust. í síðasta haustralli
r.s. Bjarna Sæmundssonar varð
vart við stóra síld í hverju einasta
togi alveg frá Faxaflóa og norður
fyrir Horn og eins hafa togarar
fengið hana í troll, en hún virðst
ekki vera veiðanleg svo neinu
nemi. Vonandi kemur að því fyrr
en síðar að svo verði,“ segir Ja-
kob Jakobsson að lokum.