Rit Landbúnaðardeildar : B-flokkur - 01.06.1957, Page 10

8
skyn, að því beri Iremur að skipa í aldursflokk með ruðningi berg-
grunnsins en með hinum yngri óhörðnuðu melum, er síðar verður
getið.
í gljúfri Þjórsár austur frá Norðlingaöldu eru ýmis konar setlög,
mest sandur og leir með hnullungum, svo lin á köflum, að ætla mætti,
að þau væru nútímamyndanir. Samt verða þau að teljast til berg-
grunnsins, vegna þess að i austurbakka árinnar hverfa þau inn undir
blágrýti berggrunnsins.
Á ÖIlu svæðinu er berggrunnurinn tiltölulega vel vatnsheldur. í
hverri lægð hans, sem ekki er fyllt lausum jarðlögum, stendur tjörn
eða stöðuvatn. Hvergi eru stórar uppsprettur, en krökkt af smálækjum,
og árnar, sem úr þeim myndast, eru allar með dragár einkennum.
Yfirborð þeirra myndana berggrunnsins, er nú hefur lýst verið,
er mjög greinilega urið af jöklum ísaldarinnar. í slökkum, á sléttlendi
og jafnvel á kollóttum öldum er hið fasta berg víðast hulið jökulruðn-
ingi (melum) eða stráð grettistökum, en þær klappir, sem upp úr standa,
eru með skýrum jökulrákum. Aðalefni jökulruðningsins er langvíðast
sendinn leir, blágrár að lit, en á víð og dreif liggja steinar af ýmsum
stærðum, langflestir úr blágrýti, í leirnum. Þeir eru þó yfirleitt miklu
strjálli niðri í ruðningnum en uppi á yfirborði melanna. Stefna jökul-
rákanna er yfirleitt frá austri til vesturs og sýnir, að sú var skrið-
stefna jökulíssins, er hér lá síðast yfir. í sömu stefnu liggur einnig mel-
hryggur nokkur milli Þjórsár og Norðlingaöldu, og \úrðist hann vera
malarás (sæ. rullstensás, en. esker).
í ísaldarlokin, þegar jökullinn minnkaði fyrir batnandi veðurfari,
komu mestu hæðirnar vestan til á svæðinu fyrstar upp úr honum. En
eftir að þar var autt orðið, skreið enn um skeið jökultunga fram dal
Þjórsár og sameinaðist öðrum stærri skriðjökli, sem kom austan af
Landmannaafrétti sunnan við Búðarháls, sem þá hafði einnig rekið
kollinn upp úr. Á nokkrum stöðum sér þess merki, hvar jaðar þessara
jökultungna hefur legið um hríð:
Fast austan við Háafoss, um 400 m y. s., liggur garður úr stór-
grýttum ruðningi. Hann er bersýnilega jökulalda, sem þangað hefur
ýtzt austan að. Sams konar urðargarður liggur uppi á brúninni fyrir
ofan Fitjaskóga, um 480 m y. s., Þessar jökulöldur (jaðaröldur) eru
væntanlega jafnaldra, báðar frá því skeiði, er dalur Þjórsár var vel
barmafullur af jökli. Sennilegt er, að þær séu ennfremur jafngamlar
hinum miklu jökulöldum frammi í Hreppum, Holtum og á Rangár-
völlum. En þær öldur marka mestu framsókn „Þjórsárjökulsins", er
hann gekk fram í bili í ísaldarlolcin langt niður á undirlendi, sem þá
var að vísu undir sjó. Ég hef áður leitt rök að því, að þetta hafi gerzt
á svonefndu salpausselkáskeiði fyrir eitthvað um 10—11 þúsund árum,
þegar jöldar gengu mjög fram á Norðurlöndum austan hafs (Guð-
mundur Kjartansson, 1943).