Morgunblaðið - 06.08.2021, Síða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 6. ÁGÚST 2021
Fjallabak Skálar á hálendinu hafa verið vel nýttir í sumar. Hér slær hópur ferðamanna frá Ísrael upp tjaldbúðum í blíðviðri við skálann Strút að Fjallabaki.
Kristinn Magnússon
Undir lok maí 2021
skilaði fjölmennur
stýrihópur sem for-
sætisráðherra skipaði
í júní 2020 176 bls.
lokaskýrslu sinni um
heildstæða löggjöf og
stjórnsýslu varðandi
jarðir, land og aðrar
fasteignir. Hópnum
var ætlað að ræða
leiðir til að nýtingu
lands og réttindum sem tengjast
landi yrði hagað í samræmi við
landkosti með hagsmuni sam-
félagsins og komandi kynslóða að
leiðarljósi, að teknu tilliti til efna-
hagslegra, félagslegra og menning-
arlegra sjónarmiða.
Þarna er um grundvallarmál að
ræða sem snertir marga sam-
félagsþætti. Hér skal drepið á tvo:
jarðasöfnun og fjárfestingarýni.
Jarðasöfnun
Í skjali frá Hagfræðistofnun Há-
skóla Íslands er rætt um áhrif
jarðasöfnunar á byggð. Með sam-
þykkt jarðalaga árið 2004 var fólki
sem ekki stundaði búskap auðveld-
að að eignast jarðir. Jarðaverð
hækkaði enda tóku „fjáraflamenn“
að kaupa jarðir í fjárfestingar-
skyni. Fyrirtækið Lífsval átti til
dæmis um tíma meirihluta í 45
jörðum áður en það hafnaði í hönd-
um lánardrottna og segir hagfræði-
stofnun ekki „ljóst hvort fjárfest-
arnir horfðu til skamms tíma, en
eftir á [sé] ljóst að bæði þeir og
bankinn fóru óvarlega“. Erfitt sé
að koma í veg fyrir glannalegar
fjárfestingar jarðasafnara. Varla
verði spornað við spákaupmennsku
með jarðir nema með því að setja
um leið hömlur á alla jarðasöfnun.
Með lagabreytingunni árið 2004
varð auðveldara fyrir
erlenda ríkisborgara
að kaupa land hér en
víða í EES-löndum.
Reglur EES-
samstarfsins heimila
því að setja landa-
kaupum útlendinga
þrengri skorður. Telur
hagfræðistofnun hins
vegar að kaup þeirra
hér hafi „sennilega
aldrei verið svo mikil
að þau hafi haft veru-
leg áhrif á jarðaverð
almennt“. Öðru máli kunni að
gegna um staðbundin áhrif sem
gætu hafa verið töluverð, bæði á
verð jarða og mannlíf í sveitum.
„Tekjur manna eru skattlagðar
þar sem þeir eiga heima og ef þeir
flytja úr sveitinni flytjast skatt-
tekjurnar með. Viðmælandi varp-
aði fram þeirri hugmynd að tekjur
af hlunnindum yrðu skattlagðar
heima í héraði,“ segir hagfræði-
stofnun. Að baki þessari skoðun
liggur ótti við landauðn vegna
jarðasöfnunar sé ekkert eftir af
hlunnindatekjum í viðkomandi
byggðarlagi.
Í fyrra samþykkti Alþingi lög
sem heimila ráðherra að hindra
jarðakaup ef kaupandinn á fyrir til-
tekinn fjölda jarða hér á landi eða
jarðirnar fara yfir tiltekna stærð. Í
nýju skýrslunni er lagabreyting-
unni frá í fyrra fylgt eftir með
drögum að ítarlegu frumvarpi.
Fjárfestingarýni
Íslensk lög um fjárfestingarýni
(e. investmenn screening) standast
ekki nútímakröfur. Fjárfestinga-
rýni er stjórnsýsluferli til að skima
ákveðna fjárfestingu t.d. í fyrirtæki
sem stendur að samfélagslegu
grunnvirki.
Í samhengi starfs stýrihóps for-
sætisráðherra hefur rýniferlið að
laganemi hefði í nýrri meistara-
prófsritgerð skoðað regluverk um
skimun (fjárfestingarýni). Hvatti
hann íslensk stjórnvöld til að taka
upp skipulegar skimanir á erlendri
fjárfestingu.
Í mörgu tilliti er þar ekki um val
að ræða heldur skyldu. Samstarf
vinveittra ríkja er reist á því að
þau meti og skilyrði fjárfestingar
með vísan til þjóðaröryggis.
Albert Guðmundsson sagði mik-
ilvægt að lagareglur um skimunina
væru skýrar og fyrirsjáanlegar og
fælu ekki í sér dulda mismunun:
„Skimanir nágrannalanda taka
iðulega til fjárfestinga innan
ákveðinna geira eða þvert á geira
og miða þá yfirleitt við ákveðinn
þröskuld. Til dæmis ef fjárfest-
ingar ná ákveðnum þröskuldi,
segjum 10 til 25 prósenta eignar-
hlut, þá fer skimunarkerfið í
gang.“
Albert Guðmundsson sagði að
líta yrði til margra þátta við mat á
hvenær fjárfesting ógnaði þjóðar-
öryggi. Í fyrsta lagi yrði að greina
og samþykkja að öryggismunur
væri á innlendum og erlendum
fjárfestingum. Í öðru lagi yrðu ís-
lensk stjórnvöld að lögfesta fjár-
festingarýni. Í þriðja lagi yrðu lög-
in að taka mið af því að það „er
alltaf á ábyrgð ríkja að tryggja sitt
eigið þjóðaröryggi. Það er enginn
annar að fara að passa upp á þjóð-
aröryggi okkar“.
Kosningamál
Hafi einhver efast um gildi
skimana í þágu þjóðaröryggis ætti
reynslan af baráttunni við kórónu-
veiruna að þurrka út allan vafa.
Skimun og mat á sýnum er lykil-
þáttur að baki ákvörðunum yfir-
valda um sóttvarnaaðgerðir til að
tryggja öryggi og heilbrigði þjóð-
arinnar.
Mælanlegur árangur í baráttu
við veiruna ræður því hvernig ríki
eru flokkuð til ferðalaga. Hallað
hefur á ógæfuhlið hér undanfarið
vegna slíkra mælinga.
Mælanlegur árangur við upp-
ljóstrun peningaþvættis ræður
miklu í samskiptum ríkja. Í októ-
ber 2019 var Ísland sett á gráan
lista FATF, alþjóðlegs starfshóps
um aðgerðir gegn peningaþvætti
og fjármögnun hryðjuverka. Við
vorum skráð af listanum í október
2020 eftir átak af hálfu stjórnvalda.
Sé til grár listi til upplýsinga um
skort á fjárfestingarýni er líklegt
að Ísland lendi á honum verði ekki
lögfestar nútímalegar heimildir til
að skima fjárfestingar og tryggja
virk stjórnsýsluúrræði á þessu
sviði.
Þegar innan við tveir mánuðir
eru til alþingiskosninga er rétti
tíminn til að vekja athygli á þess-
um álitaefnum. Eignarhald á landi
og hugmyndir um að útlendingar
séu að sölsa undir sig óhóflega
mikið land eru mikið hitamál. Um-
ræðurnar eru þó oftast á tímum
þegar almenningur hefur mun
minni áhrif á niðurstöðuna en þeg-
ar tækifæri gefst til að knýja á um
svör frambjóðenda í tengslum við
kosningar.
Við stöndum nágrannaþjóðum að
baki við rýni fjárfestinga og hér
eru ekki fyrir hendi samræmd
korta- og myndgögn af landi til að
framfylgja ákvörðunum stjórn-
valda á markvissan hátt. Vegna
skorts á nútímalegum lögum,
stjórnsýslureglum og miðlægum
loftmyndagrunni um landamerki
verða þessi mál áfram í lausu lofti
þar til alþingi tekur af skarið.
Hér á löggjafinn og fjárveiting-
arvaldið mikið verk óunnið. Þetta
er brýnt kosningamál. Verðmæti
lands eykst og eftirspurnin vex.
Eftir Björn
Bjarnason » Þegar innan við tveir
mánuðir eru til al-
þingiskosninga er rétti
tíminn til að vekja athygli
á þessum álitaefnum.
Björn Bjarnason
Höfundur er fyrrv. ráðherra.
Kosningamál: jarðasöfnun og fjárfestingarýni
markmiði að greina fjárfestingu í
landi, auðlindum og mikilvægum
grunnvirkjum með tilliti til þess
hvort hún ógni öryggi, allsherjar-
reglu, varnarhagsmunum eða ann-
ars konar þjóðaröryggishags-
munum.
Víða um lönd gilda reglur um
fjárfestingarýni vegna þjóðarhags-
muna þar sem samþætt eru annars
vegar sjónarmið um mikilvægi fjár-
festingar fyrir efnahagslífið og hins
vegar nauðsyn þess að tryggja að
fjárfestingin sé samrýmanleg þjóð-
aröryggishagsmunum. Reglurnar
banna ekki fjárfestingu heldur
tryggja stjórnvöldum tæki til að
skima tilteknar tegundir fjárfest-
inga á sviði hervarna, orku, flutn-
inga, vatns- og hitaveitu, heilbrigð-
isstarfsemi og fjarskipta.
Hér er engin heildstæð löggjöf
um fjárfestingarýni í þágu þjóðar-
öryggis. Í lögum um fjárfestingu
erlendra aðila í atvinnurekstri er
þó að finna svonefnt öryggisákvæði
þar sem ráðherra er veitt heimild
til að stöðva erlenda fjárfestingu í
atvinnurekstri teljist hún ógna
öryggi landsins eða ganga gegn
allsherjarreglu, almannaöryggi eða
almannaheilbrigði, að nánari skil-
yrðum uppfylltum.
Þetta ákvæði stenst ekki saman-
burð við nýjar reglur nágranna- og
samstarfsríkja og veikir traust
þessara ríkja í garð aðila hér á
landi.
Ekki val heldur skylda
Fyrr í sumar sagði í Frétta-
blaðinu að Albert Guðmundsson