Morgunblaðið - 06.11.2021, Blaðsíða 12

12 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. NÓVEMBER 2021
Sindrastóll
Hönnuður: Ásgeir Einarsson (1927-2001)
Sindrastóllinn er bólstraður
með íslenskri lambagæru.
Verð frá: 229.000 kr.
Sólóhúsgögn ehf. Gylfaf löt 16-18 112 Reykjavík 553-5200 solohusgogn. is
Sigurður Bogi Sævarsson
sbs@mbl.is
R
júpan er fugl sem á sterk
ítök í þjóðarsálinni,“ segir
Dúi Landmark. Fyrir
nokkrum dögum kom út
bók hans, Gengið til rjúpna, sem best
verður lýst sem biblíu þeirra sem
fara á rjúpnaveiðar eða vilja kynna
sér mál að öðru leyti. Rjúpnaveiði-
tímabilið stendur nú sem hæst, heim-
ilt er fram til 30. nóvember að veiða
fimm daga í viku, það er frá föstudegi
til þriðjudags. Takmarkanir sem
gilda, svo sem að ekki má hefja veið-
ar fyrr en um hádegi né heldur selja
afurðir, eru í verndarskyni en ástand
rjúpnastofnsins er bágt um þessar
mundir. Viðmiðið er að ekki verði
fleiri en 20.000 fuglar veiddir í ár.
„Umræðan um stöðu rjúpunnar
litast fljótt af tilfinningum þeirra sem
tjá sig. Gildir þá einu hvort viðkom-
andi eru friðunarsinnar eða veiði-
menn. Þetta gildir um alla umræðu
sem snýr að nýtingu, vernd náttúru
eða hvoru tveggja. Vísindaleg rök og
staðreyndir ná bara visst langt til
fólks og tilfinningar taka fljótt yf-
irhöndina. Hvað rjúpuna varðar spil-
ar inn í að hún höfðar sterkt til feg-
urðarskyns okkar og rómantískra
hugmynda,“ segir bókarhöfundur.
Galdrar og sterk upplifun
Dúi Landmark hefur unnið við
sjónvarpsþáttagerð og fleira slíkt um
langt árabil. Hefur meðal annars
gert fjölda þátta um veiðar í náttúru
landsins, sem hann þekkir vel eftir
ferðalög upp um fjöll og firnindi frá
barnsaldri.
„Ég byrjaði eins og svo mörg
okkar að ganga til rjúpna með föður
mínum sem unglingur,“ segir Dúi.
„Fyrir ungt fólk er sterk upplifun að
vera úti í vetrinum upp til fjalla og
kynnast þeim galdri sem fylgir
rjúpnaveiðinni. Þögnin, marrið í
snjónum, sjá nýmörkuð spor eftir
fugl, kannski flýgur hún upp! Þegar
ég fór til náms utan duttu út nokkur
ár og einnig þegar alfriðun gilti frá
2003-2004. Þess utan hef ég farið
mismikið og gengið misvel. En fyrir
okkar, þennan 5.000 – 6.000 manna
hóp sem veiðum rjúpu, er þetta mik-
ilvægur tími, töfrastund sem við eig-
um með sjálfum okkur, íslenskum
vetri og rjúpunni.“
Reynslan svarar
spurningum best
Á fyrsta degi rjúpnaveiða á síð-
asta ári segist Dúi hafa farið að velta
fyrir sér hvort enginn hefði skrifað
bók um þetta sport sem svo margir
stunda. Við eftirgrennslan kom í ljós
að svo var ekki, enda þótt rjúpunnar
og veiða á henni væri vissulega getið
í ýmsum ritum. Sjónarhorn hans á
málin hefði hins vegar verið annað og
þrengra.
„Ég lagði upp með að skrifa bók
sem hæft hefði mér sjálfum þegar ég
byrjaði að stunda þessar veiðar. Í
upphafi vakna alltaf spurningar um
hvernig standa skal að verki og þeim
svarar reynslan best. Ég lagði upp
með það að þau sem reyndari eru
fyndu eitthvað forvitnilegt og sem
kæmi þeim á óvart. Þar er ég helst að
hugsa til dæmis til þess kafla í bók-
inni um sögu rjúpnaveiða sem er sá
kafli sem óx hvað hraðast og varð á
endanum lengstur. Kaflar um við-
horf, hefðir og siðferði við veiðar eru
líka forvitnilegir fyrir reyndara veiði-
fólk,“ segir Dúi um bókina sem Ver-
öld gefur út.
Þegar reglur um rjúpnaveiðar
voru gefnar út af umhverfisráðherra
í síðustu viku skorti ekki að margir –
leikir sem lærðir – viðruðu skoðanir
sínar um hver staða rjúpnastofnsins
væri. Sjónarmiðin voru margvísleg,
enda þótt vísindamenn legðu lín-
urnar að ákvörðun umhverfis-
ráðherra um fyrirkomulag veiðanna í
ár.“
Stofninn sveiflast alltaf
„Ég hef fylgst með umræðunni
um stöðu rjúpnastofnsins í áratugi og
kynntist þeim málum í návígi þegar
ég sat í stjórn Skotvís, meðal annars
sem formaður félagsins. Ég hef líka
framleitt og unnið mikið af veiði-
tengdu sjónvarpsefni tengdu nátt-
úrulífi og skotveiðum, þar á meðal
rjúpunni og því fengið að kynnast
málum frá mörgum sjónarhornum,“
segir Dúi. Hann bætir við að fræð-
unum beri saman um að rjúpnastofn-
inn hafi alltaf gengið í gegnum sveifl-
ur og slíkt sé honum í raun eðlislægt.
Engar altæktar skýringar á málum
séu þó til.
Stofninn er í lágmarki eins og
er, en innan þekktrar sveiflu, segir
Dúi sem minnir á að veiðin nú sé að-
eins brot af því sem var fyrr á árum.
Mikið af rjúpu var flutt út frá Íslandi
og selt sem hátíðamatur á Norð-
urlöndunum og í Bretlandi. Alls um
250 þúsund fuglar frá 1924-1927.
Slíkt gerir milljón fugla á fjórum ár-
um.
Friðunarsinnum þóknast
„Rjúpnastofninn er mest rann-
sakaða fuglategund landsins, um 200
milljónir króna hafa farið til rann-
sókna á rjúpunni frá upphafi veiði-
kortakerfisins sem er að fullu fjár-
magnað af veiðikortahöfum. Þær
upplýsingar sem við höfum þaðan
eru einstaklega dýrmætar þegar
kemur að því að meta stöðu stofnsins
og haga veiðistjórnun svo veiðar á
rjúpu geti verið sjálfbærar,“ segir
Dúi og að síðustu:
„Sá færi vísindamaður Ólafur K.
Níelsen hefur borið hitann og þung-
ann af þessum rannsóknum í gegnum
tíðina á vegum Náttúrufræðistofn-
unar. Mér þykir hann oft hafa fengið
á sig ómaklega gagnrýni af hálfu
veiðimanna sem telja sig vita allt um
stöðu rjúpnastofnsins út frá persónu-
legri reynslu. En tölur eru eins og
nótur á blaði, þær má túlka á ýmsan
hátt og þar hafa sumir umhverfis-
ráðherrar verð ég að segja teygt sig
ansi langt á stundum til að þóknast
hörðum friðunarsinnum.“
Rómantískar hugmyndir um rjúpuna
Veiðimaður! Dúi gengur
til rjúpna og skrifar fróð-
lega bók. Viðhorf og siðir
við veiðar. Sögur og upp-
skriftir. Stofn í lágmarki.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Höfundur Stofninn í lágmarki en innan þekktrar sveiflu, segir Dúi Land-
mark sem minnir á að veiði nú sé aðeins brot af því sem var fyrr á tíð.
Ljósmyndir/Steingrímur Birkir Björnsson
Veiðiferð Dúi Landmark á rjúpnaslóð um síðastliðna helgi. Allt gekk vel enda þótt snjófukt væri og kuldaboli biti
aðeins í kinnar veiðmanna svo eplarjóðar urðu. Nokkrar rjúpur náðust fyrir jólamáltíðina og allur er varinn góður.
Rjúpan á sér ýmsar tengingar í
bókmenntum, og þar er nærtæk-
ast að nefna kvæðið Óhræsið eftir
Jónas Hallgrímsson.
„Ein er upp til fjalla,/ yli húsa fjær,/
út um hamra hjalla, / hvít með
loðnar tær.“
Svo orti skáldið. Ljóð þetta hef-
ur af mörgum verið talið fela í sér
andstöðu við rjúpnaveiðar sem Dúi
telur ekki hafa verið. Jónas hafi
kunnað vel að meta þetta lostæti
rétt eins og komi fram í ýmsum
heimildum.
Úr öðrum listgreinum má nefna
að leirbrenndar rjúpustyttur Guð-
mundar frá Miðdal prýddu mörg
íslensk heimili áður fyrr og seljast
dýrum dómum í dag. Þá voru
rjúpumálverk algeng víða á stofu-
veggjum á íslenskum heimilum áð-
ur fyrr á árunum.
Á sömu staðina ár eftir ár
Siðina og hefðirnar viðvíkjandi
rjúpnaveiðum megi helst finna í
kringum meðferð og matreiðslu.
Hvort á að láta fuglinn hanga og
þá hversu lengi, á haus eða löpp-
um? Hvernig á að útbúa sósuna?
Nóg af sérfræðingum og allir hafa
rétt fyrir sér.
„Menning og hefðir varðandi veið-
arnar sjálfar snúast gjarnan um að
fara á sömu staðina ár eftir ár. Ég
og minn veiðifélagi erum búnir að
fara á sömu slóðir í 15 ár og erum
orðnir nokkuð vanafastir.
Skemmtilegra er samt að veiðin
verður aldrei eins og gert er ráð
fyrir. Alltaf er eitthvað sem kemur
á óvart. Slíkt er að hluta galdurinn
í rjúpnaveiðinni. Tvær hefðir á þó
alltaf að hafa í heiðri; fara varlega
og veiða af hófsemi fyrir komandi
kynslóðir,“ segir Dúi að síðustu.
Upp til fjalla og yli er fjær
RJÚPAN ER VÍÐA Í BÓKMENNTUM OG LISTUM LANDANS
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Þjóðarfugl Leirbrenndar rjúpur Guð-
mundar frá Miðdal voru lengi vinsælir
stássgripir á íslenskum heimilum.