Feykir - 31.03.2021, Qupperneq 9

FRÁ BYGGÐASAFNI SKAGFIRÐINGA
Inga Katrín D. Magnúsdóttir skrifar
Bólu-Hjálmar, líf hans og listagripir
Hjálmar Jónsson, betur þekktur sem Bólu-Hjálmar,
fæddist á Hallandi á Svalbarðsströnd í Eyjafirði árið
1796.1 Hann var sonur Marsibilar Semingsdóttur
og Jóns Benediktssonar. Fæðing Hjálmars hefur
verið sveipuð þjóðsagnakenndri dulúð í frásögnum
sem segja að Marsibil hafi komið að Hallandi síðla
kvölds og eignast Hjálmar þá um nóttina, en hún
hafi verið heimilislaus á þessum tíma. Ritaðar
heimildir benda þó til að foreldrar Hjálmars hafi
verið vistráðin hjú á bænum Miðvík, um dagleið
frá Hallandi. Vinnukona á bænum, Margrét (sem
Hjálmar nefndi síðar Hallands-Möngu), var falið
að færa barnið hreppstjóranum en er hún kom að
Neðri-Dálksstöðum tók ekkjan Sigríður Jónsdóttir
drenginn í fóstur. Þar ólst hann upp í nokkur ár þar
til faðir hans giftist dóttur Sigríðar og ólst hann
síðar upp hjá föður sínum og stjúpu.

Árið 1820 fluttist Hjálmar að Silfrastöðum í
Skagafirði. Á Uppsölum í nágrenni Silfrastaða bjó
ung kona að nafni Guðný Ólafsdóttir og varð hún
konan hans. Þau voru ennfremur systrabörn. Þau
bjuggu fyrst á Bakka í Öxnadal og síðar á Nýjabæ í
Austurdal. Vænkaðist nokkuð hagur þeirra á Nýjabæ
en Hjálmar átti jafnframt í hörðum illdeilum við
nágranna sína sem virtust einbeittir í að flæma hann
úr sveitinni. Árið 1829 fluttust þau að Bólstaðargerði
í Blönduhlíð, sem Hjálmar kallaði Bólu, sem hann
hefur síðan verið kenndur við. Hjónin voru ákærð
fyrir sauðaþjófnað og var gerð þjófaleit á heimili
þeirra árið 1838. Slík ákæra þótti afar skammarleg og
féll atvikið Hjálmari þungt. Þau voru sýknuð af
ákærunum en hröktust burt frá Bólu. Þau bjuggu
næst í um aldarfjórðung á Minni-Ökrum. Guðný lést
árið 1845 og varð andlát hennar Hjálmari afar
þungbært. Um 1871 var Hjálmar nauðugur fluttur að
Grundargerði, dvaldi síðar til skamms tíma á
Starrastöðum í Lýtingsstaðahreppi. Undir lok ævi
sinnar hýrðist Hjálmar í Brekkuhúsum, beitarhúsum
frá Brekku, skammt frá Víðimýri og þar lést hann
snauður þann 25. júlí 1875.2
Hjálmari virðist hafa farist búskapur vel úr
hendi, en ýmis harðindi lands og lýðs réðu því að
síðustu ár ævi sinnar bjó hann við mikla fátækt.
Hann var ýmsum hæfileikum gæddur, sérstaklega
er kom að ljóðmælgi. Víða gætir biturleika í ljóðum
hans, bæði vegna slæmra kjara, samfélagsaðstæðna
og oki yfirvaldsins. Hjálmar virðist hafa verið forn í
skapi og orti gjarnan níðvísur um þá sem honum
líkaði illa og gat verið illskeyttur og óvæginn. Hann
átti oft í erjum við nágranna sína en átti þó líka
marga vini enda þótti hann fróður og góður sögu-
maður, var vinsæll til skemmtana og gat verið
hrókur alls fagnaðar.
Hjálmar var einnig mjög listfengur og eftir hann
liggja fagurlega útskornir gripir. Hann skar út að
fornri íslenskri útskurðahefð, mest á sínum yngri
árum en útskurður varð honum erfiðari með
aldrinum er fingurnir tóku að kreppast. Eftir hann
liggur nokkur fjöldi gripa, stokkar, kistlar, rúmfjalir
og skápar. Gripina prýða, ýmist eða allt í senn,
höfðaletur, jurtasveigar, blómaflúr eða áletranir. Hjá
Byggðasafni Skagfirðinga má berja nokkra útskurðar-
gripi hans augum og eru þeir meðal dýrmætustu
gripa safnsins.
- - - - -
Heimildir:
1 Mismunandi er eftir heimildum hvenær hann er sagður fæddur,
nefndur hefur verið 29. september en einnig febrúar. Í Kirkjubók hefur
fæðingardagur eða skírnardagur verið skráður við nafn hans, en letrið
síðan skafið út og er ólæsilegt.
2 Finnur Sigmundsson (tók saman). Hjálmar Jónsson frá Bólu: Æviágrip,
þættir og sagnir. (Ritsafn VI). (1960). Ísafoldarprentsmiðja, Reykjavík.
Bls. 11-132.
Kistill (BSk 2018:8) allur útskorinn og festur á stól. Kistilinn skreyta
blómavafningar og laufasveigar, framan á er skorið ártalið 1838
ásamt tveimur ljónum, aftan á kistlinum er útskorið landakort
(Guðbrandskort). Kistillinn kom til safnsins eftir krókaleiðum um
aldamótin 2000. Forngripasali í Kaupmannahöfn hafði samband
við Þjóðminjasafn Íslands varðandi kistil sem hann hafði í fórum
sínum. Rannsókn Þórs Magnússonar þjóðminjavarðar á stílbrigði og
handverki leiddi í ljós að sennilega væri þar fram komið verk Bólu-
Hjálmars. Íslandskortið á bakhlið kistilsins þykir merkilegt, landakort
í útskurði frá þessum tíma eru fátíð. Byggðasafn Skagfirðinga keypti
þá kistilinn en bakhjarlar til kaupanna voru Steinull, Búnaðarbanki
Íslands, Fiskiðjan, Dögun og Trésmiðjan Borg.
Prjónastokkur (BSk 2017:24) útskorinn með höfðaletri, latnesku töluletri og blómum. Á loki stendur ANNO MDCCCXI (1811) og stafirnir
TIRAS eru skornir með höfðaletri. Á aðra hliðina er skorið með höfðaletri: iohana kri. Á hina: stiansdot. Saman mynda þessir stafir: Jóhan(n)a
Kristjánsdóttir a(á) s(stokkinn). Jóhanna þessi var vinnukona á nokkrum bæjum í Gönguskörðum og lést 1843.
Þilkista (BSk 48) til að hengja á þil, opin að ofan og notuð sem hirsla fyrir smádót. Neðst í henni er lítil skúffa. Framhliðin er öll útskorin
með laufasveigum samhverfum út frá miðju. Á skúffunni eru stafirnir MPDA. Kistan kom frá Árna Sveinssyni á Kálfsstöðum. Ólafur Sigurðsson
(1822-1884) bóndi í Langhúsum í Viðvíkursveit lét smíða kistuna handa konu sinni, Margréti Pálsdóttur (1820-1890).
MYNDIR: BYGGÐASAFN SKAGFIRÐINGA
05. 2020
Auðkenni fyrir Byggðasafn Skagarðinga, Héraðsbókasafn Skagrðinga, Héraðsskjalasafn Skagrðinga og Listasaf Skagrðinga
Breytingar á merkjunum eru brot á höfundarréttarlögum!
1 8
Þórhallur Kristjánsson, grafískur hönnuður FÍT
Cyan 18% Magnta 37% Yellow 100% Black 0%
PANTONE 7555 C
R 209 G 159 B 42
CMYK%
PANTONE
RGB
GRÁSKALI
SVART/HVÍTT
Cyan 0% Magnta 0% Yellow 0% Black 50%
Black 100%
13/2021 9