Feykir - 03.11.2021, Qupperneq 9

Í síðustu grein minni lauk ég
umfjölluninni þar sem segir frá því
að fyrsta hrossaræktarfélagið var
stofnað. Þau voru síðan stofnuð
hvert af öðru. Áður en ég vík nánar
að því og uppbyggingu félagskerfis
hrossaræktarinnar almennt séð ætla
ég að rekja upphafssögu leiðbein-
ingarþjónustu í hrossarækt.
Upphaf
leiðbeiningaþjónustu
Markvisst starf eða nokkur hvatning
til framfara var lengi vel sáralítil en þó
tók að örla á viðleitni í þá áttina sem
átti rót sína í nýrri hugsun tilkomin í
gegnum upplýsingastefnuna (sjá grein
í 33. tbl. Feykis, 1. sept. sl., aðgengi-
leg í sogusetur.is/Fræðsla/Greinar for-
stöðumanns í Feyki) og fyrir því beittu
dönsk stjórnvöld sér gagnvart þegnum
sínum hér á landi eins og annars
staðar í konungsríkinu. Framfarafélög
voru stofnuð og þá ekki síst í
landbúnaði eins mikilvægur og hann
var til að brauðfæða þjóðina og afla
útflutningstekna. Í síðustu grein var
getið um stofnun Suðuramtsins húss-
og bústjórnarfélags árið 1837 en við
það ártal er stofnun búnaðarsamtaka á
Íslandi miðuð. Fyrsti ráðunauturinn
var ráðinn til starfa árið 1873 var það
Sveinn Sveinsson. Hann var
búfræðingur frá Stend í Noregi, dvaldi
að auki við starfsnám bæði í
Danmörku og Skotlandi og las við
Búnaðarháskólann í Kaupmannahöfn.
Vann hann hjá félaginu þar til hann
varð skólastjóri Bændaskólans á
Hvanneyri við stofnun skólans 1889,
en lést 1892. Fleiri komu að leið-
beiningum, auk þess sem Landbún-
aðarfélagið danska styrkti framfara-
viðleitnina með ýmsum hætti.
Fyrsti ráðunauturinn í búfjárrækt,
sem hafði m.a. með hrossaræktina að
gera, var ráðinn til Búnaðarfélags
Íslands árið 1902. Hann hét Guðjón
Guðmundsson og „var einhver best
menntaði og atorkusamasti búfræð-
ingur hér á landi á sínum tíma.“ Hann
útskrifaðist úr Búnaðarháskólanum í
Kaupmanahöfn árið 1900, fyrstur
Íslendinga. Stundaði svo sérnám í
búfjárfræði við skólann í einn vetur
og ferðaðist um Bretland til að kynna
sér búfjárrækt og markaðsmál. Eftir
námsferðina hóf hann störf hjá BÍ en
varð skammlífur, lést 1908. Hann
beitti sér fyrir stofnun fyrsta
hrossaræktarfélagsins (árið 1904 eins
og fyrr segir) og fyrstu hrossa-
sýningunni á vegum Búnaðarfélags
Íslands sem haldin var í Þjórsártúni
árið 1906.
HESTAR OG MENN | palli@feykir.is
Kristinn Hugason forstöðumaður Söguseturs íslenska hestsins
Saga hrossaræktar – sigið af stað
Hestar að verki við tjörusteypun Pósthússtrætis í Reykjavík. Úr sýningu SÍH Íslenski hesturinn á fullveldisöld 1918-2018.
MYND: MAGNÚS ÓLAFSSON
búfjárræktar svo og í
jarðrækt, einkum áveit-
ur. Talið er að hann hafi
komið í hverja einustu
sveit landsins. Sagt er
um Sigurð að hann hafi
verið aldamótamaður í
þess orðs bestu merk-
ingu og hafi miðlað
bændum af þekkingu
sinni, meira en ef til vill
nokkur annar hafði
gert, og hvatt þá til dáða
og framfara. Theodór
Arnbjörnsson tók svo
við sauðfjár- og hrossa-
ræktinni af honum
árið 1920. Theodór
sinnti svo einvörðungu
hrossaræktinni frá 1927
og var fyrsti ráðunaut-
urinn sem hafði hrossa-
ræktina sem aðalstarf en
hafði þó að auki umsýslu
með fóðurbirgðafélögunum og var
féhirðir BÍ frá 1934. Theodór lést
snemma árs 1939 á 51. aldursári.
Meira er um Theodór fjallað í
sérstakri grein sem birtist í 6. tbl.
Feykis 7. febrúar 2018, sjá einnig á
fyrrtilgreindum stað á heimasíðu
SÍH. Gunnar Bjarnason tók svo við
landsráðunautsstarfinu að Theodóri
látnum. Hann hóf störf í byrjun árs
1940. Þar á milli hafði Magnús
Vigfússon annast hrossasýningar
sumarið 1939 en hann var alvanur
meðdómsmaður. („Búfræðimenntun
Íslendinga“, höf. Guðmundur
Jónsson í Íslenskir búfræðikandidatar,
Félag íslenskra búfræðikandidata,
1974 og formála eftir Jónas Jónsson í
Ættbók íslenskra hrossa, stóðhestar
nr. 750-966, Búnaðarfélag Íslands,
1982).
Niðurlagsorð
Fyrstu ráðunautarnir, þ.e. þeir sem
sinntu leiðbeiningum í hrossarækt,
þar til fyrsti eiginlegi landsráðu-
nauturinn í hrossarækt, Theodór
Arnbjörnsson, hóf störf lögðu allir
áherslu á að efla þyrfti kynbætur
íslenska hestsins og aðgreina rækt-
un reiðhesta og vinnuhesta í anda
stefnu Guðjóns Guðmundssonar.
Það breyttist hins vegar við tilkomu
Theodórs og var þeirri stefnu
framhaldið æ síðan að undanteknu
stuttu skeiði í upphafi tíma Gunnars
Bjarnasonar.
Kristinn Hugason
forstöðumaður
Söguseturs íslenska hestsins
Fyrsta tilraun til að setja
kynbótamarkmið
Við upphaf ráðunautsferils síns skrifar
Guðjón merka grein sem birtist í
Búnaðarritinu árið 1903 „Um
kynbætur búpenings“, þar gerir hann
allt í senn; að kynna fyrir lesendum
lögmál kynbótafræðanna eins og
menn þekktu þau þá og þær
kynbótaaðferðir sem þá tíðkuðust og
setja fram kynbótamarkmið. Hann er
ærið hvass í skrifum sínum á köflum
og var enda vart vanþörf á. Í kaflanum
um „kynbætur á hestum“ segir hann
m.a.: „Það má með sanni segja um alla
búpeningsræktun vora, að henni sé
mjög ábótavant. Einkum á þetta þó
við hestaræktina, því hvernig sem á
hana er litið, verður því ekki neitað, að
hún er í mesta ólagi. Eg fyrir mitt leyti
álít, að hestaræktin hafi verið betri hér
á landi á söguöldinni en hún er nú. Að
minnsta kosti mælir flest með að góðu
hestarnir hafi verið fleiri, stærri og
betri en þeir eru á vorum dögum. En
hvað sem því líður, er að minnsta kosti
enginn efi á, að hestaræktin hjá oss er
gagnólík því, sem hún er nú á tímum
hjá öllum öðrum siðuðum þjóðum, en
alveg á sama stigi og hjá hálfviltum
þjóðflokkum í Mið- og Norðvestur-
Asíu. Hjá þessum þjóðflokkum
gengur sá sami rauði þráður gegnum
hestaræktina eins og hjá oss, sem sé:
að hafa hestana sem flesta, að brúka þá
sem minnst, að láta þá sjálfa sjá sér
fyrir nauðsynjum lífsins hið frekasta að
unt er, og að skifta sér ekkert af, hvernig
dýrin veljast saman eða á hvaða aldri
þau æxlast.“
Síðan leggur Guðjón áherslu á í
greininni að hrossin séu höfð mikið
færri og betri, bendir á fordæmi
ræktunarbúskapar „hjá menntaþjóð-
um“ og meira sé haft út úr hverjum
grip, þ.e. notaðir meira á þau sé litið
sem „dýrt verkfæri eða vinnuáhald“
og finnst bændur akka upp alltof
mörgum hrossum í söluvon til
útlanda. Að þessum þætti, hrossa-
útflutningi fyrr og síðar, mun ég koma
aftur síðar. Hvetur og til hertra
takmarkana á lausagöngu stóðhesta
og er sannfærður um að rétt sé að
kljúfa hrossastofninn í tvö kyn:
„Takmark það sem hrossarækt vor
verður að keppa að er að framleiða tvö
sérstæð kyn reiðhesta og áburðar-
hestakyn. Þetta er hins vegar ómögu-
legt á nokurn [svo] annan hátt en að
leiða saman þau dýr, sem hafa sams
konar byggingu og eiginleika. (Land-
búnaðarsaga Íslands, 3. bindi, bls.
244-245. Jónas Jónsson, Skrudda,
2013).
Næstu ráðunautar
Næsti ráðunautur sem sinnti hrossa-
ræktinni, Ingimundur Guðmundsson,
hóf störf 1910 en lést af slysförum
1912. Næsti ráðunautur þar á eftir
sem hafði með hrossaræktina að gera,
var Sigurður Sigurðsson en hann hafði
einhvern lengsta starfsaldur hinna
eldri ráðunauta og gekk iðulega undir
kenninafninu; Sigurður ráðunautur.
Hann var í starfi í rúm 30 ár en varð
þó ekki ýkjagamall, lést í starfi ríflega
sextugur. Hann leiðbeindi aðallega á
sviði nautgriparæktar og mjólkur-
mála en einnig á öðrum sviðum
42/2021 9