Austurglugginn - 07.01.2021, Qupperneq 6

6 Fimmtudagur 7. janúar AUSTUR · GLUGGINN
Mikill vatnsþrýstingur að neðan,
hægfara framskrið jarðefna og
þynging efstu jarðlaga voru þeir
kraftar sem saman urðu til þess að
stóra skriðan sem féll á Seyðisfjörð
þann 18. desember fór af stað.
Múli, hryggur sem gengur upp
í klettabeltið, klauf skriðuna og
varði húsin þar undir.
Í Botnum, flatanum upp af byggðinni
í sunnanverðum Seyðisfirði eru
mikil setlög. Þau eru blanda af
annars vegar jökulruðningi, efni sem
myndaðist við jaðra ísaldarjökulsins
við framskrið og hörfun í lok ísaldar
fyrir um tíu þúsund árum, ásamt
jökulurð frá minni skálarjöklum
sem hafa hangið uppi í Efri Botnum.
Hins vegar skriðuefni sem komið
hefur úr skriðum og við frostveðrun
eftir að jökullinn hopaði.
Jón Haukur Steingrímsson,
jarðverkfræðingur hjá Eflu, segir
að í jökulgörðum og -urðum sem
þessum sé mikið af silti, sem er
fínna en sandur og ekki jafn stöðugt.
Mælingar, sem hófust af alvöru eftir
skriðuföll árin 2001-2, hafa sýnt að
jarðvegurinn uppi í Botnum sígur
hægt og rólega í átt að bænum. „Fyrir
2002 var lítið vitað um hvers vegna
skriðurnar kæmu. Þær voru síðan
mikið rannsakaðar næstu árin og um
2012-14 var hægt að slá því föstu
hvað væri að gerast.“
Þrenns konar minni
skriður
Seyðfirðingar eru ekki óvanir
skriðuföllum en þau hafa verið
minni. Orsökum þeirra má skipa
í þrennt. Í fyrsta flokknum eru
litlir flekar sem fara af stað þegar
yfirborð jarðar þyngist eftir miklar
rigningar. Þessir flekar renna oft út
í lækjarfarvegi, stífla þá um stund en
brjótast svo fram af miklum krafti
þegar stíflan brestur. Þá fylgir með
jarðvegurinn sem hlaðist hefur upp
og jafnvel meira.
Í öðru lagi skriður frá vatni
sem stöðugt streymir neðanjarðar
og brýst fram í lindum. Hreyfing
jarðefnanna yfir þeim þýðir að sumar
lindirnar ýmis opnast eða lokast yfir
árhundruð. Þegar ein lind lokast þarf
vatnið að finna sér nýja leið og getur
þá ruðst fram af talsverðum krafti.
Í þriðja lagi eru það jarðvegsflekar
eins og uppi í Botnum. Þeir hanga
í brúninni í 30-37° halla, sem er í
hámarki þess sem efnið sem þeir eru
úr, jökulruðningarnir og skriðuefni,
helst stöðugt í. Við þrýsting að neðan
eða aukinn þunga yfirborðslaga í
miklum rigningum geta slíkir flekar,
sem eru 1-2 m á þykkt, runnið af
stað.
Kraftar úr þremur áttum
Í stóru skriðunni sameinuðust allir
þessir kraftar og segir Jón Haukur
ómögulegt að segja hver þeirra eða
hvernig hún hafi allra fyrst farið
af stað. Það er hægfara sig á stóru
svæði í áttina að klettabrúninni og
við það byggist upp spenna í fremsta
hluta setlaganna sem hanga þar yfir.
Ljóst sé þó að einhvers staðar komist
hreyfing á jarðlög sem leiði til þess
að brot, eða sprungur, myndist í
jarðveginum. „Við köllum þetta
plastíska hegðun. Það er þegar þrýst
er á efni þannig að það aflagar sig
og gengur ekki til baka,“ segir hann.
Þá fara að lokum að myndast
sprungur. Í mikilli úrkomu fer vatn
ofan í þær og finnur sér leið, annað
hvort rennur það ákveðnar leiðir
eða þrýstir sér út. „Í mikilli úrkomu
finnur vatnið sér leið alls staðar þar
sem eru glufur og lekaleiðir. Ef hún
varir í skamman tíma, 1-2 daga,
þá hefur kerfið undan en við fáum
kannski minni skriður. Við sáum til
dæmis að grunnvatnsstaðan lækkaði
hratt um leið og stytti upp.
En ef úrkoman er í lengri tíma,
5-10 daga eins og nú, eykst hættan
á stærri skriðum. Vatnið dregur úr
viðnámi milli kornanna, kerfið hefur
ekki undan, jarðvatnsþrýstingurinn
eykst og jarðvegurinn nánast lyftist
upp,“ bendir Jón Haukur á.
Þegar þrýstingur eða kraftar úr
þessum þremur áttum er orðinn of
mikill fer skriðan af stað. „Massinn
á brúninni er um 20 metrar á þykkt
en sárið eftir skriðuna er 15-17
metrar sem þýðir að afmyndunin
byrjar 2-4 metrum yfir klöppinni.
Síðan skríður þetta af stað, rekur sig
í bogadregnum ferli frá láréttu sniði
yfir í lóðrétt í jarðlögunum upp á
yfirborðið.“
Ekki skyndilegur brestur
Þessar hreyfingar eiga sér stað
á löngum tíma. „Þetta brestur
ekki allt í einu, það líða einhverjir
klukkutímar frá því massinn byrjar
að aflaga sig þar til skriðan fer af
stað,“ segir Jón Haukur.
Hann segir mögulegt að sjá
vísbendingar um það sem sé að
gerast með sprunguhreyfingum en
erfitt hafi verið að raða þeim saman
til að gera sér grein fyrir hvað væri að
gerast. Í atganginum 18. desember,
þar sem stór skriða hafði fallið á
bæinn og eyðilagt hús nokkru innar,
hafi það orðið ómögulegt. Eins sé
vandasamt að meta hvaða sprungur
geti verið varasamar. Í hlíðinni ofan
Seyðisfjarðar er mikið af sprungum.
Sumar haggast aldrei og aðrar hafa
jafnvel horfið í gróður.
Hann vonast til að bætt
mælitæki auki verulega öryggi
fólks á Seyðisfirði. „Það er að koma
síritandi alstöð sem mælir hreyfingar
á 30 mínútna fresti.“ Hann bendir
einnig á að síritar sem senda
upplýsingar um grunnvatnsstöðu í
borholum, og teknir voru í gagnið
í haust, hafi reynst vel í desember.
„Nú fyrst höfum við meira en eina
grunnvatnsmælingu á ári sem tekin
er við góðar aðstæður,“ bendir hann
á.
Sagan þarf líka að vera þekkt
þannig að hægt sé að segja hvenær
hreyfing á fjallshlíðinni sé orðin
hættulega mikil eða hættulega mikil
uppsöfnun á vatni. Þær mælingar
sem gerðar hafa verið undanfarnar
vikur á bæði hreyfingum, úrkomu og
í borholum, hjálpa til við það.
Múlinn virkaði sem
varnargarður
Þegar stór og mikil skriða er komin af
stað er fátt sem stoppar hana. Í þessu
tilfelli reyndist Múli, hryggurinn
sem samnefnt hús að Hafnargötu
10 stendur á ásamt fleiri húsum,
mikilvægur. „Hann virkaði eins og
varnargarður því skriðan klofar á
honum. Grjótmassinn drífur ekki
yfir Múlann, það er mikil grjóturð
sem stoppar í 27° halla á honum,“
segir Jón Haukur. Þetta veldur því að
innri armur skriðunnar er úr fínna
efni og vatnsblandaðra sem fer
hraðar en grófari hlutinn fer hægar,
þótt í báðum tilfellum séu miklir
kraftar að verkum.
Jón Haukur bendir líka á að
þau varnarmannvirki sem þegar
voru á Seyðisfirði hafi gert sitt
gagn í skriðuföllunum í desember.
„Skriðumassinn hægir ekkert á sér
fyrr en hann er kominn niður í 20°
halla. Eftir því sem landið verður
flatara minnkar viðnámið og orkan fer
úr skriðunni. Þá fara fyrirstöðugarðar
að virka. Í minni skriðunum gerðu
gamlir varnarskurðir býsna mikið. Í
Búðaránni var þró og þó hún væri
ekki stór fór mikil gusa ofan í hana
og át upp orkuna í skriðunni.“
Engar skyndilausnir
Jón Haukur er meðal þeirra sem
undanfarna daga, og reyndar þar
áður, hafa hugað að því hvernig hægt
sé að verja byggðina á Seyðisfirði
fyrir skriðuföllum. Hann varar við
væntingum um skyndilausnir. Fyrsta
skrefið sé að auka vöktun, næst að
koma upp kerfi sem veiti vatninu
eftir öruggum leiðum úr Botnunum
í mikilli úrkomu. Hann telur að tvö
ár taki að koma upp slíku kerfi eftir
reglum um mat á umhverfisáhrifum,
útboð, skipulag og fleira. Enn lengri
tíma taki að fá vissu fyrir því hvort
þær aðgerðir virki sem skildi. „Ef
við hefðum verið búin að setja
upp svona kerfi fyrir tíu árum þá
hefði það mögulega hjálpað við
ákvarðanatökuna núna,“ segir hann
og bætir við aðspurður að útilokað sé
að fullyrða að nokkrar varnir hefðu
komið í veg fyrir stóru skriðuna. „Það
er erfitt að reikna út náttúruna. Þótt
þú hannir eitthvað verður tíminn að
segja til um hvort það virki en það
þarf að byrja á einhverju til að verja
byggðina. Sem betur fer eigum við
þennan atburð vel skráðan svo við
vitum hvaða aðstæður það eru sem
kveikja á þessum stóru atburðum.“
GG
Samverkandi kraftar ýttu stóru
skriðunni af stað
Forsögulegar skriður
Þótt skriðuföll þekkist á Seyðisfirði er stóra skriðan sú stærsta sem fallið hefur þar síðan land byggðist.
Vísbendingar hafa fundist í rannsóknum um skriður af svipaðri stærð úr Nautaklauf, þaðan sem skriðan féll
aðfaranótt 18. desember, hafi fallið þar um 600-700 eftir Krist, um 200 árum áður en Ísland byggðist. Þá eru
ummerki eftir enn eldri skriður við Dagmálalæk, Búðarána og á botni fjarðarins.