Árbók Reykjavíkurborgar - 01.10.1989, Side 252

238
FORMÁLI INDRIÐA EINARSSONAR VIÐ MANNTAL Á ÍSLANDI 1910
"Tíðin er að hafa fataskipti".
Matth. Jochumsson: Vesturfararnir 1. þáttur, 1. atriði.
I. Hasfræði landsins fyr og síðar.
Af þvi að manntalið 1910 er siðasta aðalverkið, sem Stjórnarráðið
lætur vinna, er að hagfræði landsins lýtur, þá sýnist mjer að ekki
verði hjá þvi komist, að senda það frá sjer með litlum formála.
1. janúar 1914 er komin ný stofnun á fót, til þess að vinna úr
hagfræðisskýrslum landsins, og gefa þær út, og þá fáum við samskonar
stofnun til að vinna úr þessum málefnum, eins og aðrar menningarþjóðir
hafa haft siðustu 70-80 árin.
Á fyrri öldum hafa ýmsir merkismenn á landinu fengist við að safna
skýrslum um landshagi, eða hagfræðiskýrslum, þvi allir sem eitthvað
hugsa um landsmál eða skrifa um landsmál með nokkurri skynsemi, þurfa
þann grundvöll til að byggja á. Fyrstan allra þessara manna má nefna
Gizur biskup ísleifsson, biskup yfir öllu landinu 1082-1105 en yfir
Skálholtsbiskupsdæmi til 1118. Gizur biskup lögleiddi tiundina hér á
landi til að byggja kirkjuna á henni. Hann ljet telja alla bændur á
íslandi, þá er þingfararkaupi áttu að gegna árið 1096. Skýrslan var
lögð fyrir Alþingi og birt. Það sem hefur gert hana aðgengilega þann
dag i dag, er að Ari prestur Þorgilsson hinn fróði tók hana upp i
íslendingabók. Skýrslan er talin saman eftir landsfjórðungum, svo
þegar Norðlendingar vildu "gjöra úr fjórða hluta hálft", og halda einir
uppi biskupsstól fyrir sig á móti öllum hinum fjórðungunum, gátu þeir
einnig áætlað tekjur biskupsstólsins á Hólum eftir hagskýrslu Gizurar
biskups.
Þá er langt að biða næsta mannsins, sem mun hafa fengist við
hagfræðiskýrslur hjer á landi. Það var Þorleifur Kortsson, sem var
lögmaður 1662-1678. Jón Jakobsson sýslumaður, sem var mikill
fræðimaður, sagði það Hannesi biskupi Finnssyni "að Þorleifur lögmaður
Kortsson hafi milli 1670 og 1680 látið telja fólk hjer á landi" og
tilgreinir nánar helstu atriðin úr þvi fólkstali. Svo mun mega lita á
fólkstal þetta, sem alþýða manna hafi ekki um það vitað, að það hafi
verið tekið eins og hvert skattbændatal, en að eins hver maður og hvert
heimili talið jafnframt. 100 árum siðar sýnist svo, sem enginn viti af
þvi, að þetta fólkstal hafi farið fram, nema Jón sýslumaður Jakobsson,
en hann hlýtur að hafa sjeð skýrslur um það, úr þvi að hann getur sagt
með nokkurn veginn nákvæmni um tölu heimila og tölu landsbúa, sem
áreiðanlega kemur vel heim við fólkstalið 1703. Óhugur landsmanna móti
fólkstölum kemur ekki fram, svo það verði sjeð eftir þetta fólkstal,
liklegast af þvi, að það hefur á fárra vitorði verið, nema sýslumanna.
Reyndar var svo mikið hallæri og mannfall frá 1680-89, að "elstu menn
muna ekki að slikt hafi átt sjer stað siðustu 100 ár". Minni gamalla
eða elstu manna á landinu var ákaflega bágborið á fyrri öldum, þeir
muna yfir höfuð aldrei neitt frá neinu ári, nema þvi siðasta, siðasti
vetur er æfinlega harðasti og versti veturinn, sem þeir muna. Öll
önnur hallæri eru hálf gleymd og fallin i hálfgert dá i minni þeirra.