Árbók Reykjavíkurborgar - 01.10.1989, Síða 254

240
Hannes Finnsson skrifar ritgjörðina um "mannfækkun og hallæri á
íslandi" árið 1792. Hann rekur sögu mannfækkunar frá fyrstu timum.
Hann styðst við annála og alþingisbækur, og frá 1700 styðst hann þess
utan við skýrslur yfir fædda og dána, sem hann hefur aðgang að i báðum
biskupsdæmunum. Ritgjörðin er skrifuð til þess að íslendingar "ekki
missi móðinn" eftir Reykjarmóðuharðindin, og vogi að halda áfram að
lifa i landinu. Saga hans um manndauða og hallæri hjer á landi er i
fám orðum þessi. Fjórtánda öldin er hörð og hallærasöm, og eyðir mjög
fjárstofninum fyrir landsbúum. Fimmtánda öldin "fækkar fólkinu
ákaflega. 1402 kemur "svartidauði", og eftir sögusögnum og ýmsum
munnmælum dóu 2/3 allra landsmanna úr honum. En þegar tekið er tillit
til þess, að munnmælin og þeir sem þau hafa skrifað upp, segja einkum
frá þvi sögulegasta, og að i Noregi og Sviþjóð er upplýst nú, að hjer
um bil 1/3 fólksins hafi dáið i "svartadauða" þá verð jeg að vera sömu
skoðunar sem Jón dósent Jónsson um það, að hjer hafi að eins látist 1/3
landsmanna i pestinni. Þá er eftir að komast að niðurstöðu um
mannfjöldann á landinu 1402. Espólin álitur að hjer hafi verið 120,000
manns. Hannes biskup Finnsson álitur að hjer b.afi yfir höfuð ekki
fleira fólk verið en 50,000 manns, en eftir rannsóknum Björns
prófessors Ólsens á mannfjöldanum 1311 má giska á að fólkið á landinu
hafi 1402 verið nálægt 80,000 og að þriðjungurinn af því hafi dáið, eða
25-27,000 manns. Mannfallið er jafn ógurlegt fyrir þvi. Um hallæri er
litið getið á 15. öld. En 1492-95 geysar pestin hjer aftur. Jón
Jónsson dósent segir að sú pest hafi ekki verið "svartidauði" eins og
almennt hefur verið sagt, heldur hafi það verið "bólan" i verstu mynd.
Þá segja munnmælin að enn hafi fallið 2/3 landsmanna, en það mun óhætt
að færa það niður i 1/3 landsmanna, þvi "plágan" kom alls ekki á sumum
stöðum. En um fólksfjöldann 1492 vita menn ekkert nú. Hafi "svarti-
dauði" skilið eftir 50,000 manna á landinu og þeim fjölgað jafnt og
þjett um 4-500 manns á ári hefði fólksfjöldinn 1492 getað náð 90,000
manna. Á öldinni voru "þartil nokkrar bólusóttir", skepnufellir og
fjárdauði af eldgosum, sem kom af stað heitdag Eyfirðinga 1477.
Landsmenn hafa þess vegna ekki fengið að vera í friði milli plágunnar
fyrri og siðari, og hefur ekki fjölgað svo ört og slysalaust að þeir
hafi verið komnir upp fyrir 80000 manns 1492, að líkindum hefur siðari
plágan felt önnur 25-27000 manns eins og hin fyrri, og mannfjöldinn
1500 verið eitthvað nálægt 50000 manns.
Ritgjörð Hannesar Finnssonar sýnir hvernig hafísar, frosthörkur og
snjóþyngsli vinna á velmegun Norðurlands, og að eldgos, jarðskjálftar
og rigningar sigra tilraunirnar til að halda við velmeguninni á
Suðurlandi. Hann getur nokkrum sinnum um óhentuga eða óhæga
kauphöndlun. Skúli Magnússon berst mestan hluta æfi sinnar móti
kauphöndluninni upp á lif og dauða. Hann talar um landið þegar hann
skrifar á móti einokuninni. Hannes Finnsson hugsar og skrifar um
fólkið. Skúli er hermaður sem berst fyrir ættjörðina, hann sveigir
hagskýrslurnar sinu máli i vil. Hannes er valmenni, sem hugsar mest um
velferð fólksins. Hann dæmir áreiðanleik skýrslnanna og vill komast að
rjettustu niðurstöðu. Fyrir Skúla er verslunarjöfnuðurinn í viðskiftum
við Dani aðalatriðið, fyrir Hannesi er mikill fólksfjöldi mestu gæðin.
Fyrst unnin ull færir meiri peninga til landsins en óunnin, þá er fyrir
Skúla aðalatriðið, að ullin sje unnin hjer á landinu. Fyrst
fjólksfjöldi er grundvöllurinn undir velmegun landsins, þá veit
biskupinn, að ekki má amast við fólkinu og það verður að hafa stað, þar
sem það getur hallað höfði sinu að. Hannes Finnsson gefur verganginum
hjer i landinu mesta sökina á mannfækkun i hallærum. Hver fjölskilda,