Árbók Reykjavíkurborgar - 01.10.1989, Side 255

241
sem flosnaði upp var rekin á vergang, og gagnið af henni tapaðist
mannfjelaginu. Hann sýnir að vergangur og flakk byrjaði i alvöru með
Guðmundi biskupi Arasyni sem var kallaður "góði" fyrir það, að hann tók
á móti öllum þess háttar lýð, og fór yfir land með hann, og ljet aðra
fæða hann. Hann sýnir hvernig kaþólska kirkjan hjelt likri stefnu
áfram. Þar fann hann undirrót mannfjelagsmeinsins, og í Árnessýslu og
viðar leiddi hann i venju að styrkja heimilin áður en þau flosnuðu upp,
og segir það vel gefast. Flakkið var mannfjelagsmeinið, og skoðanir
hans voru siðar teknar upp i sveitalöggjöf landsins.
Með byrjun 18. aldar fær Hannes Finnsson fastan grundvöll til að
byggja athuganir sinar á. Fólkið er talið 1703. Um manndauðann af
Stórubólunni rjett á eftir, vita menn ljóst og hann færir rök að þvi,
að talan 18000 hafi verið rjett. 1750 hafa biskuparnir fyrir norðan og
sunnan látið presta telja fólkið, og hann skýrir frá þvi manntali, og
segir það sje áreiðanlegt. 1769 lætur stjórnin telja fólkið. 1780
kemur upp fjárkláði fyrir norðan, og 1783-84 gengu Reykjamóðuharðindin
yfir landið. Af þeim eru til góðar skýrslur, sem Rentukammerið ljet
sýslumenn á landinu safna, og var fjárskaðinn þessi:
Af hverju
1783 1783-84 1784 1000 höfðu
voru til mistust lifðu af fallið
Nautpeningur 21457 11461 9996 534
Sauðfje 232731 190488 42243 818
Hestar 36408 28013 8395 770
Af fólki dóu frá veturnóttum 1784 til fardaga 1785 ' 9238 manns
fleiri en fæddust. Þá vóru það ekki eingöngu fátækir farandmenn og
farandkonur, sem fjellu úr harðrjetti eins og oftast var áður, þegar
fólk fjell i hallærunum. Heimilismenn, konur og börn dóu úr hungri á
bæjunum, þar sem þeir áttu heima.
Hugsjón Hannesar Finnssonar var þegar hann skrifar ritgjörð sina,
að landsmenn næðu aftur að verða 50,000 manna. Hann hefur góðar vonir
um, að skepnunum fjölgi fljótt aftur. Breytingin á versluninni, sem
varð 1787 þegar einokunin fjell úr gildi, og verslunin við ísland var
leyfð öllum dönskum þegnum og íslendingum sjálfum, fer fram hjá honum,
án þess að hann tali um hana. En Jón Eiriksson sem fyrst gat komið
gamla verslunarfrelsinu á, eftir að áfallið 1783-84 hafði gjört það
alveg ómögulegt að græða á verslun við landið, leitaði hjartasár dauða
sins, þegar hann var orðinn úrkula vonar um viðreisn íslands þrátt
fyrir það, þó þessu mikla fjelagsmeini væri ljett af lýðnum. Hannes
biskup sá heldur ekki hugsjónir sinar rætast, hann andaðist 1796, 57
ára gamall, eftir að hafa lagt fram vitsmuni, finustu mentun og krafta
til þess að finna orsakirnar til mannfjelagsmeinsins mikla,
fátæktarinnar á íslandi.
Skaftáreldanna gat enginn mannlegur kraftur bugað, og hungrið eftir
þá var ósigrandi með þeirra tima samgöngum, verslunareinokun og
algerðri vöntun á fjárhags-miðdepli i landinu sjálfu. Biskupsstólarnir
hjeldu uppi sinum smá háskólanum hvor þó fátæklingarnir fjellu úr
hungri. Lengra náðu tekjur þeirra i rauninni ekki, þó Skálholtsbiskup
muni hafa haft 70,000 kr. árstekjur og Hólabiskup liklegast 30,000
kr. i vorra daga peningum. Að framfleyta 50,000 manns á kornmat í eitt