Rit Mógilsár - 2023, Blaðsíða 14

14 Rit Mógilsár
Þó svo að mestur hluti birkiskóganna á Íslandi hafi
eyðst frá landnámi má finna birkiskógaleifar á stangli
í öllum landshlutum. Því má álykta að erfðabreyti leiki
hafi viðhaldist betur en samdrátturinn í útbreiðslu
birkis frá landnámi gefur til kynna.
Áhrif loftslagsbreytinga á birkið í nánustu framtíð er
erfitt að sjá fyrir en líklegt er að þessar breytingar
muni frekar henta stofn um sem eru aðlagaðir mild-
um vetrum og úr komu en hálendis stofnar inn til
landsins muni síður halda velli. Einnig þarf að huga
að mótvægis aðgerðum gagnvart nýjum meindýrum
á borð við birki kembu (Eriocrania unimaculella) og
birki þélu (Scolioneura betuleti) og samspili þeirra við
loftslags breytingar (Hrafnkelsdóttir & Halldórsson,
2020). Vísbend ingar eru um að t.d. birkikemba leggist
mis þungt á einstök kvæmi (Brynja Hrafnkelsdóttir
o.fl., 2017).
Góð leið til að halda í erfðabreytileikann, og efla
með því mögu leika birkisins til aðlögunar, er að
tryggja að birki um land allt fái tækifæri til að vaxa í
friði og við hag felldar aðstæður til að sá sér út með
fræi. Þannig verða til nýjar arfgerðir og einhverjar
þeirra munu e.t.v. skara fram úr.
Einangraðir stofnar með litla erfðafjölbreytni gætu
átt undir högg að sækja í breyttu loftslagi og mögu-
lega er markviss erfðablöndun með stofnum sem
hafa meiri erfðabreytileika (assisted migration), leið
til að varðveita gen slíkra stofna í skógi fram tíðar-
innar (Ste-Marie o.fl., 2011). Sem dæmi má nefna stórt
rannsóknaverkefni í Kanada sem miðar að réttu vali
erfðaefnis ýmissa trjátegunda til gróður setningar
fyrir framtíðarloftslag hvers svæðis eftir 60-80 ár
(Assisted Migration Adaptation Trial). Finnar, Svíar og
Norð menn hafa sameiginlega þróað leið beiningar
um flutning kvæma rauðgrenis til norðurs til að
mæta loftslagsbreytingum með betur aðlöguðum
efni við (Liziniewicz o.fl., 2023).
Við notkun birkis til skógræktar þarf í senn að nota
efnivið sem hæfir markmiðum ræktunarinnar og
hefur umtals verðan erfðabreytileika til að takast á
við ófyrir séðar loftslagsbreytingar. Embla virðist vera
að skila kynbóta ávinningi og við frekari kyn bætur
ætti tvímæla laust að byggja áfram á þeim ávinningi
og bæta inn erfðaefni frá öflugum stofn um eins
og Steinadal, Þingvöllum og Þórsmörk til að þróa
birki sem hentar almennt á láglendi Íslands. Slík
inn blöndun myndi auka erfðabreytileika í gróður-
settu birki og auka líkur á aðlögun tegundar innar
gagnvart breytilegu umhverfi, t.d. vegna loftslags-
breytinga. Innblöndun erfðaefnis frá suð lægari lönd-
um gæti líka verið valkostur til að auka lífslíkur birkis-
ins ef loftslagsbreytingar verða verulegar.
Ljóst er að mikill breytileiki er á íslensku birki innan
kvæma, milli kvæma og milli landshluta. Því ætti að
vera auðvelt að kynbæta það fyrir eiginleikum sem
sóst er eftir án þess að fórna erfðabreytileika.
Ekki er víst að sami efniviður henti fyrir hálendis-
brúnina þar sem vaxtartíminn er styttri samanborið
við láglendi. Æskilegt er að fram fari kvæmatilraunir
með birki í meiri hæð yfir sjó til að meta hvaða
efniviður hentar best við slíkar aðstæður.
Þakkir
Í tilefni af fimmtíu ára afmæli sínu veitti Rarik styrk til
rannsóknarverkefnisins árið 1998 þegar gróðursett
voru fimmtíu birkikvæmi í því sem síðan hefur
geng ið undir heitinu Rarik-tilraunin. Fyrirtækinu eru
færðar sérstakar þakkir fyrir stuðn inginn. Sömu leiðis
er vert að þakka Karli S. Gunnars syni og Þórði Þórðar-
syni fyrir vandaða vinnu við að setja út til raun irnar
á sínum tíma ásamt Hrefnu Jóhannesdóttur, þáver-
andi skógfræði nema, og sumar starfsfólki. Sig valdi
Ásgeirs son og Snorri Baldursson, sem nú eru báðir
látnir, sáu um fræsöfnun ásamt Aðal steini Sigur geirs-
syni. Þuríður Yngva dóttir og Þórarinn Benedikz sáu
svo um að skrásetja og spírunar prófa öll fræsýnin.
Það var ærið verkefni, því á hverjum söfnunar stað
var safnað af tíu fræ mæðrum og gæta þurfti þess
að hafa hlut föllin jöfn í hverju kvæmi, þótt spírunar-
prósentan væri æði misjöfn — jafnvel innan kvæma.
Þeim ber að þakka en ekki síður þeim sem tóku þátt
í mæl ingum tilraunanna með höfundum þessarar
greinar, sérstaklega þeim Rakel J. Jónsdóttur og Jó-
hönnu Berg rúnar Ólafs dóttur. Síðast en ekki síst er
Sæ mundi Þorvalds syni og Kristjáni Jóns syni þakkað
fyrir mæl ingar á tilrauninni á Læk, sem þeir sáu einir
um.