Heima er bezt - 01.10.2007, Side 22

staðdeyfingu. Deyfilyfið lamar þá
skyntaugabrautir sem flytja heilanum
boð um sársauka. Oft er lyfinu dælt með
holnál inn í aðgerðasvæðið, til dæmis við
tannlækningar, en í mœnudeyfingu eru
skyntaugar frá viðeigandi svæði deyfðar
þar sem þær liggja inn í mænuna.
Staðdeyfilyf em stundum blönduð
öðrum efnum, svo sem adrenalíni sem
herpir saman æðar svo deyfilyfíð dreifist
síður út um líkamann. I langvarandi
aðgerðum með staðdeyfingu fær
sjúklingurinn líka oft róandi lyf svo hann
er meðvitundarlítill.
Suður-amerískir indíánar tuggðu öldtint
saman lauf kókarunna (Erythroxylon)
og juku með því úthald til erfiðisvinnu.
Spænskir landvinningamenn fluttu laufin
til Evrópu en neysla þeirra varð ekki
almenn. Þetta breyttist eftir að þýskur
efnafræðingur, Albert Niemann, ein-
angraði árið 1859 úr laufunum virkt
efni, kókaín. Landi hans, herlæknirinn
Theodor Aschenbrandt, fór 1883 að gefa
vígamönnum sínum í her Bæjaralands
kókaín til að auka baráttuþrek þeirra.
Skrif hans í læknarit um árangurinn vöktu
athygli Sigmundar Freud sem fór að gefa
lyfið sjúklingum og brúkaði það raunar
sjálfur. Og í coca-cola var kókaín frá því
byrjað var að framleiða drykkinn 1885
þartil 1905.'
Kókaín er trúlega elsta staðdeyfilyfið.
Frá miðri 19. öld, áður en efnið var
einangrað, eru heimildir fyrir að safi
úr kókalaufum hafi verið notaður við
aðgerð í hálsi. Árið 1884 var kókaínlausn
dreypt í auga sjúklings fyrir augnaðgerð.
Næstu 20 árin var kókaín notað til
staðdeyfíngar, ýmist borið á húð eða
gefíð með spautu. En lyfíð hafði ýmsar
skaðlegar aukaverkanir og margir urðu
háðir því, enda er dreifing þess og neysla
nú hvarvetna ólögleg. Var því farið að leita
að efhi með deyfingarmátt kókaíns en
minni aukaverkanir, og 1905 framleiddi
þýskur efnafræðingur, Alfred Einhom,
hið fyrsta af þessum efnum, prókaín eða
nóvokaín, sem kom í stað kókaíns við
staðdeyfíngu. Síðar hafa komið fram fleiri
staódeyfílyf, meðal annars xylokaín eða
lidokaín, sem sænskir lyfjafræðingar settu
saman á fímmta tug 20. aldar. Það hefur
ýmsa kosti fram yfír nóvokaín, veldur til
dæmis sjaldnar ofnæmi.
1 Þóll samsetning coca-cola sé vist leyndarmál,
mun stafest að í drykknum eru enn einhver efni
úr kókataufum, önnur en kókaín. Cola-hluti
nafnsins stendurfyrir kólahnetur, en í þeim er
meðal annars kaffin.
Þetta minnir á það að menn eru
mismunandi, einnig varðandi áhrif
lyfja á þá. Þrátt fyrir alla hátækni á bestu
spítölum deyja alltaf einhverjir sjúklingar
af völdum svæfíngar. (Hlutfallstalan er nú
um 1:13.000 og hefur haldist nær óbreytt
síðustu 15 árin.) Önnur áhrif lyfjanna em
einnig breytileg, jafnt sú verkun sem eftir
er leitað sem skaðlegar aukaverkanir,
og koma þar bæði við sögu erfðir og
umhverfi.
Nýrra lyfja leitað
I leitinni að áhrifúm ýmissa lyfja
á miðtaugakerfið rannsaka menn
nú taugavirkni í ýmsum hlutum
miðtaugakerfisins með tækni eins og
segulómun (Magnetic Resoncmce Imaging,
MRI) og jáeindasniðmyndun (Positron
Emission Tomography, PET).
Menn hafa fengið fram öll þau svæfi-
og deyfilyf sem nú eru í notkun, jafnt
náttúruefni sem tilbúin verksmiðjuefni, af
reynslu, með því að prófa sig áfram þar til
fengin er æskileg verkun með viðunandi
aukaverkunum.
Hvers kyns deyfingu (þar með svæfmgu)
tengjast fímm einkenni í misríkum mæli:
Róun (sedation), óvit eða meðvitundarleysi
(hypnosis), lömun (paralysis), tilfmninga-
502 Heima er bezt