Upp í vindinn - 01.05.2004, Side 22

...upp í vindinn
í sjónvarpi og kvartaði sem seðlabanka-
stjóri yfir því, að erlendar skuldir þjóðarbús-
ins væru orðnar allt of háar. Næsta dag
kom hann svo í sjónvarpið sem formaður
stjórnar Landsvirkjunar og fagnaði því, að
Landsvirkjun hefði verið að taka stórt er-
lend lán á góðum kjörum.
Undir lok níunda áratugarins var svo
komiö, að góðar horfur virtust vera á því, að
svokallaður Atlantsálshópur vildi byggja
stórt álver á íslandi. Sænska álfyrirtækið
Gránges, hollenzka fyrirtækið Hoogovens
ásamt Swiss Aluminium mynduðu hópinn
og hugðust byggja álverið í sameiningu. Við-
ræður vorum komnar á lokastig, rétt fyrir jól-
in 1989, er Swiss Aluminium dró sig skyndi-
lega út úr Atlantsálshópnum. f Ijós kom, að
þeir höfðu verið í samningaviðræðum við
Norðmenn um byggingu álvers þar á sama
tíma, en ekki haft fyrir því að láta íslenzku
samningamennina vita um þetta. Hvernig
gat þetta gerzt? Fyrirtæki, sem var í rekstri
á íslandi, hafði þannig brugðizt samstarfs-
mönnum sínum í stóriðjumálum. Og það
þrátt fyrir ást forstjórans Muellers á íslend-
ingasögunum. Hér sannaðist, að enginn er
vinur í leik. Þegar neyðin er stærst er hjálp-
in næst segir máltækið. Skyndilega kom til
sögunnar bandaríska álfyrirtækið Alumax
og hljóp i skarðið fyrir Swiss Aluminium. At-
lantsálsverkefninu virtist vera borgið.
Boðið upp í áldans
í febrúar 1990 komu forstjórar allra
þriggja álfyrirtækjanna í Atlantsálhópnum til
íslands og áttu m.a. fund meö nokkrum ráð-
herrum þáverandi ríkisstjórnar. Greinarhöf-
undur sat þann fund sem formaður eins
stjórnarflokksins og varð þess þá áskynja,
að sumir hinna ráðherranna litu fremur á
málið sem atkvæóaskapandi (þingkosningar
á næsta leiti), heldur en að grípa bæri tæki-
færið og hamra járnið meðan það væri heitt.
Forstjórar bæói Hoogovens og Gránges
sögðu á fundinum, aö að þeirra mati kæmi
staðsetning álvers á Keilisnesi aðeins til
greina. Þeir gáfu í skyn, að þeir væru reiðu-
búnir að skrifa strax undir samninga miðað
við þá staðsetningu. Forstjóri Alumax var
hins vegar að koma til íslands f fyrsta sinn
og opinn fyrir því að skoöa aöra möguleika.
Tveir aðrir staðir voru nefndir til sögunnar,
nefnilega Reyðarfjörður og Dysnes í Eyjar-
firði. Reyðfirðingar höfðu nýlega séð drauma
sína um kísilmálmverksmiðju, sem talað var
um að byggja á Reyðarfirði, verða að engu
og áttu harma að hefna. Eyfirðingar töldu,
að þeir hefðu verið afskiptir í stóriðjumálum
og nú væri röðin komin að þeim. Reyndar
var búið að lofa miklu fleiri byggðarlögum
álverum. Haustið 1989 fóru bæði þáverandi
sjávarútvegsráðherra Halldór Ásgrímsson og
iðnaðarráðherra Jón Sigurðsson í sameigin-
lega fundarferð um Austfirði og Norðurland
eystra. Gárungarnir sögðu, að á fundunum
hefðu þeir lofað álveri á hverjum stað, sem
þeir heimsóttu. Væntingarnar voru svo mikl-
ar, að ekki var stætt á öðrum en þykjast vilja
skoða fleiri staði en Keilisnes svo allt færi
ekki T bál og brand. Þannig var mest öllu
árinu 1990 eytt í það að kanna staðsetningu
á ölium þremur stöðunum í staó þess að
skrifa undir samningana strax og hefja fram-
kvæmdir á Keilisnesi.
Vorið 1991 var loks orðið Ijóst, að álver-
ið yrði reist á Keilisnesi, enda alþingiskosn-
ingarnar brátt að baki og kjósendur fljótir að
gleyma álioforðunum. Haldið var áfram með
undirbúning Keilisnessálversins, og ríkið
lagði út í mikil og dýr jarðarkaup. Mikil und-
irbúningsvinna var unnin á öllum vígstöðv-
um. Gríðarleg áherzla var lögð á að veita ál-
veri á Keilisnesi starfsleyfi og mikill þrýst-
ingur settur á umhverfisráðherra að veita
það, þótt ekkert lægi fýrir um það enn, að
það yrði byggt. Þá var og veitt virkjunar-
heimild fyrir Fljótsdalsvirkjun í „skjóli myrk-
urs“, en iðnaðarráðherra veitt leyfið eftir að
ríkisstjórnin, sem hann sat í, var orðinn
starfsstjórn eftir alþingiskosningarnar 8.
apríl, og engir frekari ríkisstjórnarfundir
haldnir. Var þetta síðar notað til þess að
draga samráðherra hans til ábyrgðar, sem
ekki höföu haft hugmynd um þessa ráöstöf-
un. Það voru því fremur sneypulegir menn,
sem héldu blaðamannafund haustið 1991
og tilkynntu, að fyrirhuguð bygging álvers á
Keilisnesi hefði verið blásin af.
Álglaðir iðnaðarráðherrar
Allan tíunda áratuginn kepptust iðnaðar-
ráðherrar í hinum ýmsu stjórnum Davíös
Oddssonar hver um annan þveran við að
finna „áldíla". Svo virtist á stundum, að
ekkert kæmi til greina fyrir íslenzkt atvinnu-
líf og þróun þess nema ál og meira ál. Áhugi
á öðrum iðnðarkostum virtist mun minni
svo ekki sé talað um svokallaðan þekking-
ariðnað, tölvuleiki og þess háttar. Skemmti-
leg saga segir frá því, að einn MILLS
bræðra hafi gefið sig á tal við sessunaut
sinn á bar í New York. Á þriðja glasi var
stungið upp á því, að Bandaríkjamaðurinn
byggði álver á íslandi, sem hann og sam-
þykkti. Þannig varð Norðurál til (þótt sagan
sé líklegast ósönn), en það fyrirtæki datt
eins og manna af himnum inn í álþurrt iðn-
aðarráðuneytið. Þegar Svissneska álfyrir-
tækið ákvaö síðan að stækka álverið f
Straumsvík virtist gósentíð vera fram undan
í álmálum. Ennþá voru að vísu óuppgerð
mál við Austfirðinga, sem enn höfðu ekki
fengið „sína“ stóriðju. Það horföi hins veg-
ar til bóta, þar sem samningar voru langt
komnir við Norsk Hydro um að bygagja álver
á Reyðarfirði.
Það má segja, að á þessu stigi hafi
gömlu, farsælu stóriðjustefnunni endanlega
verið kastað fyrir róða. Norðmennirnir héldu
uppi miklum kröfum að vanda og heimtuðu,
að íslendingar fjármögnuðu álverið að
mestu leyti sjálfir. Var ætlazt til þess, að líf-
eyrissjóðirnir í landinu myndu gerast stórir
fjárfestar T álverinu, þannig að íslenzka
þjóðin tæki í rauninni alla áhættuna. Norð-
mennirnir ætluóu hins vegar aðallega að
leggja til markaðs- og tækniþekkingu og fá
þannig mikið fyrir lítið. Fljótsdalsvirkjun var
ætlað að afhenda alla orku sína tii álvers-
ins, þannig að hinn almenni markaður fengi
ekkert í sinn hlut nema síður væri, þar sem
spurningar um niðurgreiöslu á raforkuverði
til hins fyrirhugaða álvers gerðust æ áleitn-
ari.
Átök náttúruverndar- og virkjunarsinna
Virkjun á Fljótsdal með miðlunarlóni við
Eyjabakka olli miklum deilum T þjóðfélaginu.
Miklir mótmælafundir voru haldnir í Reykja-
vTk, sem ullu nokkrum sárindum á Austfjörð-
um, þar sem fólk taldi að sér vegið. Náttúr-
verndarsinnar mótmæltu miklum náttúru-
spjöllum, einkum á Eyjabakkasvæðinu, og
raddir um verðmæti óspillts lands og mikil-
vægi þess að varðveita hálendið norðan
Vatnajökuls fyrir komandi kynslóðir urðu æ
háværari. Háttsettur embættismaður banda-
rísku umhverfismálstofnunarinnar í Wash-
ington (EPA) lét þess getið á fundi T Háskóla
íslands, að það væri óðs manns æði að
fara að spilla hálendinu með virkjunum fyrir
einhvern tímabundinn hagnað vegna álvera.
Ósnortið hálendið væri einfaldlega miklu
meira viröi til lengri tíma litið. Það fór þó svo
aö lokum, að Eyjabakkavirkjun var kveðin í
kútinn og Norsk Hydro dróg sig út úr frekari
samningaviðræðum. Sumir halda því fram,
að þeir hafi orðið hræddir við umhverfis-
verndarumræðuna, þ.e. að þeir fengju á sig
þann stimpil, að þeir væru umhverfisníð-
ingar. Líklegast töldu þeir sig ekki bera nóg
úr bítum, jafnvel þótt íslenzku lífeyrissjóð-
irnir ættu aðallega að borga brúsann.
Aftur duttu álmenn í lukkupottin, en
bandaríska stórfyrirtækiö ALCOA kom nú
inn í myndina og lýsti áhuga á að byggja ál-
verið á Reyðarfirði. Samningar við ALCOA
gengu ótrúlega hratt og vel, en þeir vildu
samt stækka álverið verulega og var Ijóst,
að nú þyrfti að fara í það, sem virkjunar-
sinnar hafa kallað LSD (langstærsti draum-
urinn), sem er virkjun Jökulsár á dal í Hafra-
hvammagljúfrum eða við Kárahnjúka. Undir-
búningur um 700 MW virkjunar við Kára-
hnjúka komst á fullt skrið og mat á urn-
hverfisáhrifum var lagt fram af hálfu Lands-
virkjunar um mitt ár 2001. Það varö gríðar-
legt áfall fýrir framkvæmdaraðilann og virkj-
unarsinna almennt þegar „einhver stofnun
22